لزلی کوپ که مبتلا به ضايعه کامل نخاع در ناحيهC4/5/6  است، می گويد:

"وقتی کسی به مدت طولانی بستری می شود، برای جلوگيری از تحليل عضلات خود بايد مرتب آنها را نرمش و ورزش داده و تقويت نمايد. همچنين در صورت بستری شدن طولانی مدت بايد با يکسری حرکات بدنی از خشک شدن وضعف مفاصل جلوگيری کرد تا بدن هميشه انعطاف لازم راداشته باشد. در غير اينصورت عضلات و مفاصل از شکل وحالت طبيعی خارج می شوند. بنابراين سعی کنيد ماهيچه هايی که حرکاتی محدود و نسبی دارند، را با ورزش فعال نگه داريد. برای اين منظور بهتر است حرکات ورزشی را حداکثر تا 6 بار در هفته تمرين کرد".

تمرين ايستادن :

در طول زمانی که افراد نخاعی در بيمارستان بستری هستند، اغلب بادرنظر گيری سطح ضايعه فرد با استفاده از يکسری وسايل کمکی از جمله نرده ها ، عصاهای چهارپايه( ثابت و متحرک) و يا ميزهای انحناء دار، به وی آموزش می دهند که بتواند در حالت ايستاده قرار گيرد. ايستادن طبق يک برنامه روزانه و منظم می تواند کمک کند که استخوانها و مفاصل در وضعيت مناسبی قرار گيرند و از سختی مفاصل بخصوص مفاصل ران، زانوها و مچ پاها جلوگيری می کند. همچنين اين حالت باعث تخليه بهتر مثانه در بعضی از بيماران می شود. متخصصين توانبخشی و فيزيوتراپ ها در خصوص انتخاب و نحوه استفاده از وسايل کمکی راهنمائی های لازم را می توانندارائه دهند. بعد از ترخيص از بيمارستان نيز چنانچه کسی نياز به تجهيزات کمکی داشته باشد، بايد حتما" با نظر پزشک خود و متخصصين مربوطه اقدام به تهيه آنها نمايد.

فيزيوتراپی :

وقتی بیمار در بيمارستان، به شرايط نسبتا" مناسبی می رسد، با دستور پزشک معالج معمولا" يکسری برنامه های فيزيوتراپی برای وی تجويز می شود که هدف از آن افزايش فعاليت ماهيچه های غير فلج و تقويت آنها، بهبود گردش خون بدن، جلوگيری از سفتی مفاصل و درنهایت بهبود تعادل بدن است. اما متاسفانه بعد از ترخيص از بيمارستان زمانی که فرد به منزل برمی گردد، معمولا" تمهيدات و راهنمائی های مناسبی در خصوص ورزش و حرکات بدنی ارائه نمی شود ،مگر اينکه بیمار مشکل خاصی داشته باشد تا پزشک معالج وی فيزيوتراپی برای او تجويز نمايد ،در غير اينصورت خود فرد نخاعی بايد در ارتباط با اجرای فعاليتهای بدنی و ورزش شخصا"اقدام کند و در اين رابطه هم به تاکيد و آموزش خاصی نياز نيست.

ضايعات ناقص نخاع:

اگر ضايعه نخاع کامل نباشد، بسته به محل و سطح ضايعه ،فردآسیب دیده تا حدودی می تواند دستها و پاهاو بدن خود را حرکت دهد. به همين دليل امر ورزش برای اين افراد از اهميت فوق العاده مهم و اساسی برخوردار است. بطور کلی بعد از بازگشت فرد به منزل، نحوه زندگی روزمره از لحاظ ميزان و نحوه فعاليتهای بدنی تاثير بسيار زيادی در تقويت ماهيچه های غير فلج و بهبودی وضعيت حرکتی وی خواهد داشت. در اين ارتباط، بسياری از مواقع فرد نخاعی بطرق مختلف خود را جهت انجام کارها و امور روزانه تطبيق می دهد. بهر حال هر فرد نخاعی جهت توانبخشی اولیه ، به فيزيوتراپی و يک رژيم ورزشی نیاز خواهدداشت تا بعد از آن بتواند حرکات بدنی خود را بهبود بخشد. جهت آشنایی بیشتر با روشهای مناسب، مشاوره با مراکز توانبخشی ضايعات نخاعی و پزشکان متخصص می تواند مفيد و سودمند باشد.

ورزش :

افراد نخاعی می توانند از برنامه های ورزشی چه بصورت انفرادی و چه بصورت باشگاهی استفاده کنند و بدنبال آن از منافع و فوايد بی شمار آن از جمله بهبود وضعيت پوست بدن، گردش خون، عملکرد مثانه، کاهش اسپاسم، تسکين درد و کنترل وزن بهره مند شوند. افراد نخاعی می توانند برنامه های ورزشی خود را در باشگاهها و سالنهای ورزشی انجام داده و حتی در مسابقات و سرگرمی ها شرکت نمايند.

جين برگس که مبتلا به ضايعه نخاعی C6/7 است در خاطرات خود چنين آورده است که :

"يکی از مشکلات بزرگ بسياری از افراد فلج، افزايش وزن است. ضايعه نخاعی ام در ناحيه ای بود که من را تنها به ورزشهای سر و دست محدود می کرد. من هم برای سلامتی و حفظ نشاط هفته ای يکبار به شنا می رفتم و بطور مرتب در جلسات فيزيوتراپی حاضر می شدم. از طرفی بصورت تمام وقت بعنوان يک معلم اشتغال داشتم و بسيار فعال و پرکار بودم. اما بعد از مدتی متوجه شدم که هنگام ورزش کردن از نظر تنفسی دچار مشکل می شوم. بهمين دليل بعد از معاينات و آزمايشات بعمل آمده مشخص شد که دارای اضافه وزن هستم. بعد از آن تصميم گرفتم که رژيم بگيرم و يک برنامه ورزشی نيز جهت تقويت قلبم دنبال کردم. ظاهرا" وقتی که فردی بالاجبار به يک زندگی کم تحرک ( مثلا"روی ويلچر ) روی می آورد کارآيی و قابليت قلب وی نيز بطور قابل ملاحظه ای کاهش می يابد.  لذا بمرور زمان قلب بمنظور برقرار ساختن جريان خون در بدن تحت فشارقرارمی گیرد. همين مسئله نيز باعث کمبود نفس من می شد و چون بدن من به تلاش و تقلای ناگهانی عادت نداشت اضافه بودن وزنم نيز اين موضوع را تشديد می کرد. اما با رژيم غذايی مناسب و یک برنامه ورزشی توانستم کم کم به تناسب اندام و سلامت قبل از تصادفم برگردم. حالا وضعيت گردش خون در اندامها و پاهايم و همچنين کيفيت پوستم نيز خيلی بهتر شده و مهمتر از همه اينکه بيش از دو سال است که بيمار نشده ام."

در برنامه ريزيهای ورزشی بايستی از تفاوتهای فيزيکی وجسمی مهمی که افراد نخاعی با افراد سالم دارند، آگاهی کامل داشت. اگر فرد دارای آسيب نخاع می خواهد در يک باشگاه ورزشی و آنهم با مربيانی سالم ( غير معلول ) ورزش نمايد، مطلع ساختن آنان نسبت به موضوعات زير حائز اهميت زيادی است:

1- احساس درد :

مهمترين مسئله ای که فرد نخاعی با آن مواجهه می باشد این است که وی فاقد واکنش های درد می باشد ولی به خاطر سپردن اين موضوع برای سايرين کمی مشکل است. در زمان ورزش، سايش و فشار مضاعفی بر اعضاء و اندامهای فلج وارد می شود که متاسفانه فرد معلول قادر به حس و ابراز آن نيست. بنابراين مربيان و کمکهای آنان بايد همواره اين نکته مهم را در نظر داشته باشند. در غير اينصورت ، ورزش ممکن است سبب کبودی ، کوفتگی، در رفتگی، پيچ خوردگی، زخمهای فشاری و شکستگی استخوانها گردد. بطور کلی افراد تتراپلژی بايد مدت زمان کمتری به ورزش کردن بپردازند و سعی کنند زمان استراحت خود را در فواصل حرکات ورزشی طولانی کنند.

2- نبض :

بسياری از برنامه های ورزشی، بر روی ضربان نبض اثر زيادی می گذارند. تعداد ضربان نبض در افراد سالم و غير معلول بهنگام انجام حرکات ورزشی سخت و سنگين می تواند به 200 ضربه در دقيقه برسد در حالی که اين تعداد در افراد نخاعی کمتر است به عنوان مثال تعداد نبض در فردی با ضايعه نخاعی در سطح T7 و بالاتر ممکن است به 110 تا 130 ضربه در دقيقه برسد. بنابراين نبض نمی تواند به عنوان يک شاخص برای فعاليت بدنی اين افراد تعيين شود.

3- دمای بدن :

اگر ضايعه نخاع در سطوح بالايی ايجاد شده باشد، يکی از مشکلات اين افراد بهنگام ورزش کردن، افزايش دمای بدن است.  ازآنجاکه تنها قسمت کمی از بدن عرق می کند ، اين مقدار برای پائين نگه داشتن دمای بدن کافی نخواهد بود. بهمين دليل افرادنخاعی بايستی به هنگام ورزش کردن ضمن آب پاشيدن و خيس کردن بدن به ميزان فراوان مايعات بنوشند. ضمنا" بايد از مصرف نوشيدنی های گازدار پرهيز نمایند.

4- استراحت :

همانطور که قبلا" ذکر شد، افراد تتراپلژی بايد در زمانهای کوتاهتری ورزش کنند و در طی اين فواصل زمانی کوتاه، مدت زمان طولانی تری را به استراحت بپردازند.

4- تنفس :

الف - مشکلات تنفسی : در افراد تتراپلژی که دارای ضايعات بالای 5C هستند، پرده ديافراگم (که در سطح زيرين شش ها قرار دارد ) بطور نسبی يا کامل فلج می شود. ماهيچه های بين دنده ای نيز در افراد با ضايعه بالایT12 دچار فلج نسبی می گردند. هر دو حالت يعنی فلج پرده ديافراگم و ماهيچه های بين دنده ای بر روی تنفس افراد مبتلا تاثير می گذارد. آسيب های نخاع از سطح T7 تا T12 نيز بر روی ماهيچه های شکمی که به تنفس عادی و طبيعی افراد سالم کمک می کند، اثرگذار است. کم شدن تحرک و فعاليت بدنی فرد بعد از ضايعه نخاعی نيز به مشکلات تنفسی دامن می زند و اين موضوعی است که حتی اگر هيچ فلج جدی در ماهيچه های بدن رخ نداده باشد، افت تنفسی را سبب خواهد شد. به همين جهت بايد زمانی که فرد نخاعی در بيمارستان بسر می برد، ورزشهای تنفسی به او آموزش داده شود و در ادامه بعد از ترخيص نيز ورزشهای مفيد را در منزل انجام دهد. بدين ترتيب کمک مفيد و موثری در تقليل و رفع مشکلات تنفسی وی خواهد شد.

ب‌- سيگار کشيدن :  مباحثی که در باره خطرات و عوارض استعمال دخانيات مطرح شده است، در مورد افراد  نخاعی بسيار جدی تر مصداق دارد. مصرف دخانيات باعث بروز التهاباتی در ناحيه حلق و ریه ها شده و زمينه را برای ابتلاء فرد به عفونتهای سينه و بيماريهای تنفسی آماده تر می کند. همچنين سيگار کشيدن بر روی گردش خون تاثير گذاشته و مشکلات پوستی و زخمهای فشاری را تشديد می نمايد.

ج‌-  احتقان و سرفه :  در تمامی آسیبهای نخاعی، بدن فرد مبتلا می توانداز ماهيچه های مختلف بدن جهت تنفس کمک بگيرد. اما مشکل مزمنی که اغلب در افراد نخاعی وجود دارد اين است که ريه های آنان دائما" از ترشحات ريه پر می شود. بطور کلی ريه های انسان بطور مداوم جهت مرطوب و تميز ماندن، خلط ترشح می کنند و معمولا" تجمع خلط با سرفه کردن پاک می شود. اما در افراد نخاعی که عضلات سينه و شکم بطور نسبی يا کامل فلج شده اند سرفه کردن بصورت عادی و طبيعی صورت نمی گيرد و در نتيجه ريه ها مملو از خلط می شود. این مشکل وقتی فرد نخاعی در وضعيتی باشد که بدون کمک قادر به تميز کردن حلق و بينی خود نباشد، وخيم تر می شود، چرا که مخاط و ترشحات در سينه تجمع می يابد. بنابراين افراد نخاعی و مراقبين آنان بايستی فنون کمکی جهت سرفه کردن را که توسط متخصصين مربوطه آموزش داده می شوند، به دقت فرا گيرند. معمولا" سرفه کردن در افراد نخاعی بايد چند بار در روز صورت پذيرد و اين موضوع حتی زمانی که فرد سرماخوردگی، سينه درد يا عفونت ريه نيز نداشته باشد خیلی ضرورت دارد. چنانچه سطح ضايعه C5 یا بالاتر بوده و سرماخوردگی نيز شديد باشد توصيه شده است که حداقل يک روز در رختخواب استراحت نموده تا از تجمع خلط در سينه و ايجاد احتقان جلوگيری گردد. طبيعی است که اين افراد جهت پاک کردن بينی و حلق خود نياز به کمک بيشتری دارند.

دستگاههای کمک تنفسی :        

برخی افراد نخاعی بخصوص کسانی که در سطح بالای نخاع دچار ضايعه می شوند، ممکن است در زمان بستری شدن، مدت کوتاهی به دستگاههای کمک تنفسی نياز داشته باشند و استفاده از اين دستگاهها اغلب تا زمانی که تورم نخاع فروکش کرده و آسيب ديدگی ها ( از جمله شکستگی دنده ها ) بهبود يابند، ادامه پيدا می کند. بعد از آن نيز ممکن است با توجه به شرايط فرد هرازگاهی به دستگاههای مذکور نياز باشد. در مواردی که ضايعه در سطوحC4  يا بالاتر باشد، مدت زمان نياز به وسايل کمک تنفسی طولانی تر است و حتی شايد هميشگی باشد.

بطور کلی دو نوع دستگاههای کمک تنفسی وجود دارند: الکتريکی و مکانيکی. استفاده از دستگاههای الکتريکی مستلزم کارگذاشتن آنان دربدن است (همانند دستگاه تنظيم ضربان قلب ) که می تواند اعصاب مربوط به ماهيچه های ديافراگم را تحريک، فعال و کنترل نمايد. اما استفاده از اين نوع دستگاهها هميشه امکان پذير نيست و به همين دلیل وسايل مکانيکی استفاده می شود.

بطورکلی در مواردی که نياز باشد کسی از دستگاههای تنفسی بمدت طولانی استفاه کند، بايد امکانات لازم برای بازگشت وی به منزل فراهم شود. همچنين شرايط لازم جهت استفاده از دستگاه بر روی ويلچر پيش بينی گردد. بهر حال بايد مدنظر داشت که اين افراد در تمام مدت شبانه روز برای تنفس نيازمند کمک هستند.

  

****

 

منبع :   مطلب آموزشی  اهمیت ورزش و حرکت  برای افراد  مبتلا به آسیب نخاعی "    برگرفته از کتاب  Moving  Forward  نشر یافته توسط  انجمن  ضایعات نخاعی انگلستان    "  تهیه کننده :  گروه ترجمه مرکز  ضایعات نخاعی -مترجم :  : مریم میرزایی  - ویراستاری   و تنظیم : مهندس  عباس کاشی - انتشار : مرکز ضایعات نخاعی  جانبازان - شهریور 1386