دامنه حرکتی به ميزان حرکت هرمفصل اطلاق می شود. انجام حرکات دامنه حركتي به حفظ حرکات طبيعی مفاصل مربوطه کمک می کند. بطوركلي اجراي تمرينات بدنی قادر نيستند، عملکرد عضلات  فلج را به حال اول برگردانند، ولی مي توانند خطر عوارض حاصل از بی حرکتی و عدم فعاليت را بطورمطلوبي کاهش دهند. از آنجائی که بيماران نخاعي نمی توانند همانند قبل ازضايعه حرکت کنند، مفاصل آنان ممکن است سفت شده و آنطور که بايد، نتوانند خم و راست شوند.اما اجراي حركات دامنه حرکتی می تواند باعث افزايش جريان خون شده و خطر تشکيل لخته های خونی را کاهش مي دهد. اگر خودبيمار قادر به انجام تمرينات دامنه حرکتی نباشد، متخصصين بايستي نحوه اجرای تمرينات لازم را به اعضای خانواده و پرستاران اوآموزش دهند.

 

درخصوص انجام فعاليتهاي دامنه حركتي بايدبه نكات زيرتوجه داشت:

1. هر کدام از دست هاو پاها بايستی حداقل يک بار در روز حرکت داده شوند. اگر بيماراسپاسم های متوسط تا شديد داشته باشد و يا اگر Contracture يعنی کوتاه شدن دائمی عضلات خود را تجربه کرده باشد و يا اگرمبتلا به استخوان سازیهاي نابجا ( ساخته شدن کلسيم در اطراف مفاصل و رشد آن ) شده باشد، بايستی دست و پاهای خودراحداقل دوبار در روز حرکت دهد.
2. ميزان حرکتي كه به هريك ازاندامها اعمال مي شود، بايستی به اندازه اي باشدكه مفاصل مربوطه سفت نشوند ويا فرداحساس ناراحتي نكند.
3. هر حرکت بايستی 10 بار تکرار شود ،در غير اينصورت بايد طبق دستورالعمل ارائه شده توسط پزشك ومتخصصين بيمار اقدام گردد.
4. حرکات بايستی به آرامی اجرا شوند، به طوری که از ايجاد اسپاسم جلوگيري گردد.
5. مفاصل و عضلات بايد دقيقا" با همان نيروئی که پزشک تجويزنموده، حركت داده شوندو به هيچ وجه نبايستی فشار حرکات را بيش از حد لازم افزايش داد.
6. بيماران بايستي نسبت به تغييراتی که در حين تمرينات دامنه حرکتی به وجود می آيد هوشيار باشند. اگر دامنه حرکت مفصلي کاهش پيدا کند، ضرورت دارد که مدت زمان حركات و تعداد تکرار آنها ، برای آن مفصل افزايش داده شوند. بطوركلي اگر کاهش دامنه حرکتی مفاصل ادامه پيدا کند و يا اگر احساس شود كه ميزان حرکت بيش از حدنيازاست،بايستي با پزشک يا متخصصين حاضر در کلينيک آسيب هاي نخاعی مشورت نمود.

تمرينات غير فعالانه دامنه حرکتی اندامهای فوقانی ،براي افراد تتراپلژی ،در حالت نشسته

اين تمرينات بايستی حداقل يکبار در روز انجام شوند و برای جلوگيری از درد و خشکی مفاصل اهميت خيلی زيادي دارند. هر تمرين را حداقل 10 بار انجام گيرد.

انعطاف شانه ها ازجلو (Shoulder Flexion)

در پهلوی بيمار ايستاده و يک دست خود را روی قسمت بالای دست گذاشته و بادست ديگرتان قسمت پائين دست ( ناحيه مچ ) او را نكه داريد. با صاف کردن آرنج بيمار، به آرامی دست اورا به سمت بالا و جلو حرکت دهيد.

انعطاف شانه هابا حركت دستها ازپهلو به سمت بيرون ( Shoulder Adbuction )
در پشت بيمار ايستاده و آرنج او را صاف کنيد، به آرامی دست اورا به پهلو حرکت داده و از کنار بدن او تا ارتفاع شانه دور نمائيد. سپس اطمينان پيدا کنيد که کف دست او روبه بالا قرارگرفته باشد و بعدحرکت را تا وقتی که دست کاملا" در بالای سر او قرار گيرد، ادامه دهيد.

انعطاف شانه هابا حركت دستها ازپهلو به سمت بيرون وداخل-درسطح افقي
( Shoulder Horizontal Adbudction and Adbaction )

يک دست خود را در زير قسمت بازو و دست ديگر را در ناحيه مچ دست بيمار قرار داده و آنرا تا ارتفاع شانه بالا بياوريد. سپس دست او را در عرض قفسه سينه طوری قرار دهيد که شانه مخالف را لمس کند. سپس آن را عقب کشيده تا در خارج از پهلوی بدن قرار گيرد.

 

چرخش شانه (Shoulder Rotation )
در کنار بيمار ايستاده و يک دست خودرا، زير ناحيه بازوی او حائل کنيد.سپس آرنج اورا طوري خم کنيد كه ،در سطح شانه با دست يک زاويه 90 درجه تشکيل دهد. در حاليکه قسمت بازو را هنوز نگه داشته ايد، قسمت ساعد را به سمت پائين حرکت دهيد به طوری که دست او از سقف تا کف را نشان دهد.

انعطاف و کشش آرنج ( Elbow Flexion and Extension )

با يک دست ناحيه بازو و با دست ديگر قسمت ساعد دست بيمار را گرفته و آرنج اورا طوري خم کنيد كه کف دست او شانه را لمس کند. سپس دست را کاملا" صاف کنيد. اگر لازم بود، پشت مفصل آرنج فشار بياوريد.

 

چرخش ساعد و گردش کف دست به سمت بالا و پائين (Forearm pronation and supiration )
دست خود را در دست بيمار گذاشته، آرنج او را خم کرده و آنرا درآن حالت نگه داريد. سپس دست اورا طوری بچرخانيد که بطورمتناوب کف دست رو به بالا و سپس رو به پائين قرار گيرد.

 

انعطاف و کشش مچ و انگشتان دست ( Wrist and finger flexion and Extention )
با يک دست بالای مچ دست بيمار را نگه داريدو با دست ديگر، مچ او را به سمت عقب برده و انگشتان او را به سمت داخل کف دستش خم كنيد. سپس اجازه دهيد مچ آزاد شده و انگشتان او صاف شوند.

 
حرکات شست دست ( Thumb Movements )
انگشت شست دست بيمار را از انگشت اشاره دور کنيد. سپس آن را در عرض کف دست بچرخانيد تا نوک انگشت کوچک دست را لمس کند.

تمرينات دامنه حرکتی غير فعالانه ،براي افراد تتراپلژی- در حالت خوابيده روی تخت

انعطاف شانه ( Shoulder Flexion )
در کنار بيمار بايستيد و با يک دست ،زير بازو و با دست ديگر زير مچ دست او را گرفته و مچ اورا نگه داريد.سپس دست را به سمت جلوی بيمار بلند کرده تا جائی که رو به سقف قرارگيرد. سپس حرکت را تا جائي به سمت بالای تخت ادامه دهيد که فرد احساس سفتی يا ناراحتی نكند.

انعطاف شانه هابا حركت دستها ازپهلو به سمت بيرون ( Shoulder Adbuction )
در کنار بيمار بايستيد.با يک دست نزديک آرنج و بادست ديگر ناحيه ساعد بيمار رابگيريدو براي مچ او يك حائل ايجاد کنيد. سپس دست اورا را به سمت خارج از پهلو حركت دهيد .دراين حالت کف دست را به سمت بالا و رو به سقف چرخانده و حركت دست را به طرف سربيمار ادامه دهيد. اگر لازم باشدمي توانيد آرنج اورا را خم کنيد تا بالاي تخت مانعی براي حركت ايجاد نکند. ممکن است لازم باشد که دست خود را از آرنج تا شانه شخص حرکت دهيد تا از " گردش دست به سمت بالا "ودرجهت گوش جلوگيری گردد.

انعطاف شانه هابا حركت دست ها ازپهلو به سمت بيرون وداخل-درسطح افقي
( Shoulder Horizontal Adbudction and Adbaction )

بايک دست خود ، قسمت بالائی دست بيمار و بادست ديگر بخش پائينتر يعني ناحيه ساعد اورا گرفته به طوري كه برای مچ او يک تکيه گاه ايجاد کنيد. دست بيمار را در عرض قفسه سينه تااندازه اي حرکت دهيدكه شانه مخالف را لمس کند. سپس آن را به سمت عقب و دور از پهلو برگردانيد.

چرخش شانه ( Shoulder Rotation )
در کنار بيمار بايستيد. بايک دست ، قسمت بالای دست بيمار و بادست ديگر قسمت مچ او رابگيريد. سپس دست فرد را تا ارتفاع شانه بالا کشيده و آرنج را خم کنيد. بطوري كه يک زاويه 90 درجه ايجاد کند. بعدازآن با نگهداشتن بالای دست، قسمت پائين دست را طوری حرکت دهيد که کف دست او تخت را لمس کند .سپس آن را بالا ببريد تا پشت دست او تخت را لمس نمايد. اگر کف دست قادر به لمس تخت نباشد ،نبايستی هيچ فشاری به آن وارد کرد.

انعطاف و کشش آرنج ( Elbow Flexion and Extension )
يک دست را روی قسمت بالای دست بيمار و با دست ديگر يك تکيه گاه برای مچ دست او ايجادكنيد. آرنج را بطور متناوب خم و راست کرده و دست را به طرف شانه و سپس چانه شخص حركت دهيد. اگر لازم بود، پشت مفصل آرنج فشار وارد کنيد تا دست صاف نگه داشته شود.

چرخش ساعد و گرداندن کف دست به سمت بالا و پائين ( Forearm Supination and pronation )
آرنج را تا 90 درجه به سمت بالا خم کرده و کمک کنيد تا در پهلوی بدن بيمار و روبه جلو قرار گيرد. اين حالت به ساعد اجازه حركت خواهدداد نه به شانه. دست بيمار را به بگيريد (چنانکه می خواهيد دست او را تکان دهيد)و برای مچ دست تکيه گاه ايجاد کنيد .سپس کف دست را به سمت بالای تخت و بعد هم به سمت پائين تخت بچرخانيد.

کشش و انعطاف مچ دست و انگشتان ( Wrist and finger flexion and Extension )
با يک دست، ناحيه مچ ساعد را نگه داريد. با دست ديگر، مچ را به سمت پائين خم کنيد و اجازه بدهيد که انگشتان صاف بشوند. مچ را به سمت بالا خم کرده و انگشتان را به سمت کف دست بپيچانيد. انگشتان را به طور کامل به سمت خارج صاف نکنيد، مگر اينکه پزشك دستور داده باشد. اين حركت  می تواند مانع tenodesis  (التهاب حاد تاندون   )شود.

 

حرکات انگشت شست ( Thumb Moverment )
انگشت شست را از انگشت اشاره دور كنيد. سپس آن را در عرض کف دست تاحدي بچرخانيد كه نوک انگشت کوچک را لمس کند. انگشت شست را به شکل دورانی حرکت دهيد.

تمرينات دامنه حرکتی غير فعالانه مخصوص بيماران پاراپلژی كه توسط خودفردقابل اجراهستند:
انعطاف زانو و مفصل ران ( Hip And Knee Flexion )
1. بيماربايددست خود را زير زانو قرار داده و زانوی خود را تا سينه به سمت بالا بکشد .دراين مرحله برای حمايت بيشتر تنه ،بيمارمی تواند به ديواره پشت خود تکيه دهدو يا از يک متکا استفاده کند.

2. بيماربايددست خود را روی ساق پا قرار دهد و زانوهای خود را تا آنجا که ممکن است نزديک به سينه خود بکشد. بيماران بايستي هنگام حرکت دادن پاها ،ازپرتاپ كردن آنها به سمت داخل يا خارج خودداری کند.

3. بيمارباانجام اين حركت،قادرخواهدبود مفاصل ران وزانو و عضلات با سن و جلوي ران خودرا تحت کشش قرار دهد.

گردش مفصل ران و دور کردن آن از محور بدن -از پهلو(Hip External Rotation With Abduction )

1. بيماربايدانتهای پای خود را روی پای مخالف قرار دهد.
2. وآنرا در جائی با دست خود نگه دارد.
3. وسپس به آرامی روی زانوی خودبه سمت پائين فشار دهد.
4. با اينکار مفاصل ران و عضلات داخلی ران تحت کشش قرارخواهند گرفت.

گردش مفصل ران ونزديك کردن آن از محور بدن- ازپهلو (Hip internal Rotation With Abduction )

1. بيمار بايستي ران و زانوی خود را مختصري خم كند.
2. و سپس آن را به سمت پای ديگر فشار دهد. دراين حالت بايدخم زانو حفظ شود و پای بيمار نيزروی تخت نگه داشته شود. قسمت ران نيزنبايستي از تخت بلند شود.

3. با اجراي اين تمرين، مفصل ران و عضلات روی ران تحت کشش قرارخواهند گرفت.

خم کردن قوزک پا ( Ankle Dorsiflexion )

روش اول:

1. بيماربايدوضعيت پای خود را همان طور که درقسمت "گردش مفصل ران به سمت خارج محوربدن "توضيح داده شده، قرار دهد.
2. بيمار با تکيه دادن روی دست خود ،درقسمت جلويا پهلو ،بايستي تعادل وضعيت خود را افزايش دهد.
3. سپس پنجه دست خود را زير قسمت سينه اي كف پا قرار داده و انگشت شست پای خود را به سمت زانو بكشد.
4. با اين حرکت، بيمار مفصل قوزک پا،و عضلات پشت ساق پای خود را تحت کشش قرارخواهد داد.

 

روش دوم :

برای اجرای اين روش، دامنه حرکتی ماهيچه هاي پشت ران بايستی 120 درجه باشد. اين موضوع را متخصصين براي بيمار مشخص خواهندكرد.
1. دراين حالت بيمار نشسته و پاهای خود را در جلوی خود، به صورت صاف دراز مي کند.
2. دست خود را زير سينه پا قرارداده و انگشت شست پاي خود را به سمت زانو مي کشد.
بخاطر داشته باشيد که در اين حركت، بيماربايستی کشش را روی ماهيچه هاي پشت ران خودمتمركزنمايد نه روي قسمتهاي پائيني پشت پا.

بالابردن پادرحالت درازكش (Straight Leg Raise)
1. دراين تمرين بيماربه پشت مي خوابد و ران يا شلوار خود را در دستهاي خود مي گيرد.
2. سپس پای خود را به سمت سينه مي کشد. اگر بيمار در حالت خوابيده براي گرفتن پای خودمشکل داشته باشد، می تواندابتدا در حالت نشسته ران خودراگرفته و سپس به آرامی به پشت بخوابد.
 

3. ناحيه قوزک پای خود را با يك دست نگه مي داردو کف دست ديگرخودرا در جلوی زانوی خود قرارمي دهد.
4. سپس در حالی که زانوی خود را بايك دست صاف نگه داشته ، بادست ديگر آن رابه سمت خارج مي كشد.
 

 

*****

منبع :مقاله:" Range Of Motion Of Upper and Lower Extremities" – مترجم: مهندس عباس كاشي (ohealth2007@yahoo.com) - انتشار : مركز ضايعات نخاعي جانبازان – بهمن ماه 1387 - برگرفته از:

Patient-Family Teaching Manual-Regional Spinal Cord Injury Center of Delaware Valley-Thomas Jefferson University Hospital and Magee Rehabilitation Hospital-1993-2001