نقش ورزش در جانبازان نخاعی

www.isaarsci.ir

 تا نيم قرن پيش تفکر عمومی چنين بود که افراد معلول جايی در صحنه های ورزشی ندارند و فقط می توانند تماشاچی صحنه های ورزشی باشند. اما امروزه با پيشرفتهای چشمگيری که در ورزش معلولين بويژه افراد دارای ضايعه نخاعی انجام شده نقش با ارزش روز بروز جای خود را در زندگی اينگونه افراد بيشتر باز می کند بطوری که امروزه ورزش بعنوان جزء لاينفک از زندگی افراد نخاعی باعث شده که بخش عمده ای از فعاليتهای مراکز ضايعات نخاعی در سراسر دنيا را به خود اختصاص دهد که در بعضی از مراکز مثل استوک مندويل در انگلستان امکانات بسيار متنوع را برای اين منظور فراهم کرده اند. هر چند اميداست که اين امکانات برای جانبازان نخاعی بنحو احسن در مدت کوتاهی فراهم شود اما گستردگی و تنوع حرکات ورزشی برای جانبازان نخاعی هيچگاه آنها را وابسته به وجود امکانات پيچيده نکرده است . لذا در اين جزوه سعی بر آن شده است که جانباز عزيز نخاعی را به گوشه ای از فوايد بيشمار ورزش آشنا سازد و در کنار آن برخی از ورزشهای ممکن را برای جانبازان نخاعی معرفی کند و در پايان به نکاتی در باره کليات ورزشهای افراد نخاعی بپردازد.

فوايد ورزش :

الف- فوايد جسمی

1-قلبی عروقی : ورزش باعث جلوگيری از رسوب کلسترول در ديواره رگها شده و مانع از ايجاد تنگی رگها و ايجاد بيماری تصلب شرائين ميگردد که خود باعث ايجاد بيماريهای ديگر مانند سکته های قلبی و مغزی می شود. علاوه بر افزايش قدرت عضلانی

ورزش کارآيی و سلامت قلب را تضمين می کند بنابراين جانبازانی که ورزش می کنند کمتر از ديگران در معرض بيماريهای قلبی عروقی هستند.

2-ريوی : در اثر ورزش ظرفيت ريه ها افزايش يافته و در مقابل بيماريها مقاومت بيشتری پيدا می کند و شخص کمتر به بيماريهای ريوی مبتلا ميشود. از آنجا که جانبازان نخاعی بدرجات مختلف دارای فلج عضلات تنفسی هستند. اين مسئله باعث کاهش ظرفيت ريه ها می شود، ورزش می تواند تا حد زيادی بخصوص در آنانکه سطح ضايعه بالا دارند باعث تقويت عضلات تنفسی و بهبود ظرفيت تنفسی شود.

3-عضلانی- اسکلتی : افراد نخاعی بدليل بی حرکتی در معرض ذوب شدن و از بين رفتن عضلات هستند. بدنبال ورزش عضلات تقويت شده و قدرت شخص را در برابر کارها و موانع سخت افزايش می دهد. کسی که ورزش می کند به پوکی استخوان دچار نمی شود. پوکی استخوان باعث دردهای استخوانی شده و استخوان را مستعد شکستگی می کند. بدنبال ورزش درد و اسپاسم در اندامهای فلج کاهش قابل ملاحظه ای پيدا می کند.

4-مفصلی : کسانی که ورزش نمی کنند در اثر رسوب کلسيم و ايجاد استخوان در مفاصل دچار محدوديت حرکتی می شوند و در موارد شديد حتی شخص قادر به انجام کارهای روزمره نمی باشد. استخوان سازی نابجا در افرادی که ورزش مناسب می کنند بندرت ديده می شود و در اين افراد دامنه حرکات مفاصل در حد طبيعی باقی می ماند.

5-کليوی : بموجب تحقيقی که يکی از پزشکان معتبر انجام داده است ثابت شده که بيماران با آسيب نخاعی که ورزش می کنند بندرت دچار سنگ کليه می شوند و موارد عفونت نيز در اين گروه کمتر  است ورزش باعث بهبود فعاليت کليه و همچنين تخليه بهتر ادرار می شود.

6-گوارشی : در اثر ورزشهای منظم و برنامه دار فعاليت دستگاه گوارشی تنظيم شده و هضم و جذب مواد بخوبی انجام می شود. ورزش ترشحات اسيدی معده را در ارتباط با تغذيه ورزشکار تنظيم نموده و از بسياری از ناراحتی های گوارشی که بخصوص افراد ضايعه نخاعی به آنها دچار می شوند جلوگيری می نمايد.

7-تعادل وزن بدن يکی از مشکلات اکثريت معلولين ضايعه نخاعی چاقی بيش از حد و تجمع چربی زير پوست می باشد زمانی که بين انرژی کسب شده ( تغذيه ) و انرژی مصرفی ( کار و ورزش ) تعادل برقرار باشد فرد دچار ضايعه نخاعی از بيماری چاقی رنج نخواهد برد و بدينوسيله از بسياری بيماريهای جنبی آن نيز رهايی خواهد يافت .

8-تاثير بر عضلات فلج : تحقيقات نشان داده اند که ورزش بوسيله عضلات سالم اثرات مثبت و بسيار خوبی بر عضلات فلج همجوار خواهد داشت. اين تاثيرات مثبتی است که بر روی خود عضلات فعال ايجاد می شود.

ب-فوايد روحی :

1-شادابی و اميد به زندگی : ورزشکاران و کسانی که ورزش می کنند جزو شادابترين افراد جامعه هستند. آنها هميشه شاداب هستند و در برابر مشکلات زندگی اميد خود را از دست نمی دهند و مقاومت می کنند و بسادگی تسليم مشکلات نمی شوند. کسی که روحيه سالم و شاداب داشته باشد عليرغم اينکه ممکن است بدن او قادر به انجام تمام کارهايی که افراد ديگر انجام می دهند نباشد قادر به حل و غلبه بر تمام مسائل و مشکلات اطراف خود بوده و نه تنها خود را از افراد سالم کمتر احساس نمی کند بلکه خود را قويتر و دارای اراده ای مصمم تر نيز می داند.

2-اعتماد به نفس : يک ورزشکار در طی دوران ورزش خود شاهد پيشرفت و رشد خود و تقويت بنيه جسمی و روحی خود می باشد . لذا اعتماد بنفس هم در وی تقويت می شود. مسلم است کسی که اعتماد بنفس نداشته باشد قادر به ادامه مفيد زندگی و غلبه بر مسائل و مشکلات خود نمی باشد. پزشکان متخصص ورزش را به تمام افرادی ( سالم يا معلول ) که از اعتماد بنفس کمی برخوردار هستند بعنوان يکی از بهترين درمانها توصيه می کنند.

3-جلوگيری از افسردگی و کسالت : همانطوری که ذکر شد ورزش باعث شادابی ، تماس با ديگران ، مشارکت در کارهای جمعی و جلوگيری از گوشه گيری و کسالت می شود. يکی از بهترين روشهای درمان افسردگی و کسالت ، انجام ورزش و مشارکت در کارها دسته جمعی می باشد. کسانی که ورزش نمی کنند و در خانه تنها می مانند به تنهايی عادت کرده و خروج از منزل برای آنها مشکل می شود. کم کم روحيه تنها بودن در آنها تقويت شده و حتی از صحبت با افراد خانواده خود امتناع می ورزند. روحيه افسرده باعث بروز بيماريهای جسمی نيز می شود و جسم بيمار روح افسرده را افسرده تر می کند، پس جهت جلوگيری يا درمان افسردگی و گوشه نشينی بهترين کار ورزش می باشد.

ج-فوايد اجتماعی :

آمادگی حضور در جامعه و آشنايی با افراد مختلف :

اصولا" کارهای دسته جمعی از جمله ورزش موجب تماس فرد با افراد مختلف شده ، با ارگانها و مسئولان مختلف جامعه خود آشنا می شود و اين مسئله باعث آشنا شدن شخص با محيط زندگی خودش می گردد. مسائل و مشکلات آن را درک می کند و نسبت به حل آنها احساس مسئوليت می کند و سعی در اصلاح آنها می نمايد. در اين مرحله ديگر شخص خود را معلول احساس نمی کند بلکه خود را فردی مسئول در جامعه می داند و از اين مسئوليت و آگاهی احساس رضايت می کند.

ورزش و آسيب ديدگان نخاعی :

سابقه ورزشهای معلولان و جانبازان به 40 سال پيش بر می گردد در آن هنگام يک پزشک ، ورزش را جهت به حرکت در آوردن بدن و پيشگيری از کسالت معلولان معرفی کرد. او عقيده داشت که ورزش نه تنها موجب نشاط و شادابی معلولان می شود بلکه اساسی ترين نقش را در بهبود اين افراد دارد. او يک مجموعه ورزشی را در کنار بيمارستان ضايعات نخاعی در استوک مندويل انگلستان ايجاد کرد که برنامه های ورزشی و مسابقات معلولان ويلچری همه ساله در آنجا برگزار می شود . بطور کلی آسيب ديدگان نخاعی می توانند به ورزشهای مختلف بپردازندکه انتخاب آن بستگی به امکانات و سليقه فرد آسيب ديده دارد. ورزشهايی که برای افراد نخاعی توصيه می شود. عبارتند از تيراندازی با کمان ، شنا، ويلچررانی ، بسکتبال روی ويلچر ، تنيس روی ميز ، وزنه برداری ، شمشير بازی ، واليبال نشسته روی ويلچر و تنيس روی ويلچر ، تيراندازی با تفنگ بادی ، و دو ميدانی. و اينک بطور خلاصه به تعدادی از آنها اشاره می شود. برای شروع ورزش هميشه با پزشک مشورت کنيد.

1-شنا :

شنا مهارتهايی را به شخص آسيب ديده عرضه می کند که امنيت وی را داخل و کنار آب تامين می کند . شنا همچنين حضور جانباز را همپای افراد سالم در فعاليتهای ورزشی ، تفريحی ، امکان پذير می کند و آنان را به سوی اجتماعی شدن سوق می دهد. اثرات ثمربخش شنابر روی بدن از ميزان و نوع فعاليتهای انجام شده مايه می گيرد حتی فعاليت ملايم در آب برای افراد قطع نخاع گردنی که از نظر حرکت به شدت محدود هستند اثرات خوی دارد. از اثرات شنا می توان به بهبود عملکرد دستگاه گردش خون و افزايش قدرت عضلات اشاره کرد. از آنجا که حرکت مفاضل در آب بهتر امکان پذير است. از اين رو افرادی که در اثر درد و سخت شدن مفاصل محدوديت حرکتی دارند از شنا بهره بسيار می برند.

2-بسکتبال روی ويلچر :

اين ورزش يکی از قديمترين ورزشهای معلولين است که هر روز هم مشتاقان بيشتری پيدا می کند. اين ورزش تقريبا" تمام جنبه های يک ورزش ايده آل را دارا می باشد و مجموعه ای از ورزشهای مختلف است. چون در هنگام انجام بسکتبال روی ويلچر ورزشکار نه تنها ويلچررانی می کند بلکه تمام عضلات و مفاصل بدن از جمله تنه ، سرو گردن حرکات زياد و متعددی پيدا می کند. همچنين مزايای يک ورزش و کار دسته جمعی را نيز دارد. چون در اين ورزش شخص بسرعت ويلچررانی می کند. اين عمل باعث افزايش ظرفيت ريوی و قدرت عضلانی و تعريق بيشتر می شود که همگی برای بدن بسيار مفيد هستند. اين ورزش همچنين از هيجان و فشار زيادی برخوردار است که باعث شادابی ورزشکار ميشود.

3-تنيس روی ميز :

شرکت در اين رشته برای تمام افراد معلول قطع نخاع ممکن است حتی افرادی که توانايی در دست گرفتن راکد را ندارند. می توان با استفاده از نوار راکت را در دست ثابت نمود. تنيس روی ميز ورزش ايده آل برای شروع در مرکز توانبخشی و ادامه آن در خانه است. در اين ورزش فرد معلول می تواند در مقابل يک فرد عادی هم بازی کند و مسابقه بدهد. قوانين اين ورزش جهت تطابق با حرکت ويلچر تغييرات مختصری يافته اند .     برای افزايش ارتفاع نشيمنگاه می توان از بالشتک حداکثر تا 10 سانتی متر بر روی ويلچر استفاده کرد.

4-تيرانداری با کمان :

اين ورزش مطابق قوانين بين المللی انجام می شود و به استثنای افراد کوادری پلژيک ( قطع نخاع گردنی ) بقيه شرکت کنندگان در يک گروه قرار می گيرند در اين ورزش نيز فرد معلول قادر است با افراد سالم رقابت کند. بنابراين باعث اعتماد بنفس زيادی می شود.

5-ويلچر رانی :

ويلچررانی از ورزشهايی است که مقاومت شخص را زياد می کند. اين ورزش باعث افزايش قدرت عضلانی و ظرفيت ريوی می شود. انجام مستمر آن مخصوصا" در مسافتهای طولانی باعث افزايش استقامت دستگاه گردش خون و تنفس و نيز اعتماد بنفس ورزشکار می شود.

6-دو و ميدانی :

شايد بتوان گفت که پر جاذبه ترين ورزش در بين معلولين اين رشته می باشد هر دو بخش دوها و ميدانيها دارای پرهيجان و جانبی هستند . به عنوان نمونه می توان ويلچرانی سرعتی ، نيمه استقامتی و استقامتی را در بخش دوها و پرتاب ديسک ، وزنه ، نيزه و چکش ( کلاب Club ) را در بخش ميدانيها نام برده و در تمامی رشته های دو و ميدانی ورزشکار می تواند از قدرت استقامت و بعضا" چابکی برخوردار گردد. لازم به يادآوری است که ورزش دو و ميدانی از پرطرفدارترين رشته های ورزشی ، در بين جانبازان و معلولين ضايعه نخاعی کشور اسلاميمان می باشد که تا به حال افتخارات بسياری برای ميهن اسلامی ايران نيز کسب نموده اند.

بطور کلی برای شرکت در يک ورزش معين برنامه تمرينات بايد بنحوی باشد که نيازهای اختصاصی آن ورزش را تامين کند. از حيث فيزيولوژيک و روانی انجام همزمان تمرينات قدرتی و مهارتی اهميت دارد. برای ايجاد قدرت عضلانی بار اضافی از اهميت زيادی برخوردار است. بدين معنی که عضله هنگامی بزرگتر و قويتر می شود که در مقابل مقاومتی که بسهولت قادر به غلبه بر آن نيست کار انجام دهد. برای اين منظور انجام تمرينات پيش از حد معين در همان روز نمی باشد. در واقع بر اساس فيزيولوژی عضله ، افزايش حجم و قدرت عضله در زمان استراحت متعاقب فعاليت صورت می پذيرد. لذا توصيه می شود که حدود 24 تا 34 ساعت استراحت پس از تمرينات مقاومتی اختيار شود که فرصت تجديد قوا و جاافتادن اثرات تمرينات مقاومتی مهيا گردد. سه جلسه تمرين در هفته برای افراد با ضايعه نخاعی مناسب بنظر می رسد.

تمرينهای روزانه جانبازان و معلولان نخاعی بايد در دو بعد انجام گيرد :

1-تمرينهای ورزشی ويژه بخشهای سالم بدن ، هدف از اين تمرينها بالا بردن توان قدرت و استقامت است ، با اين قصد که در دراز مدت بتوان بر اندامهای فلج شده و از کارافتاده اثر مثبت گذارد.

2-تمرينهای ورزشی ويژه بخشهای فلج شده بدن ، هدف از اين تمرينها ، در کوتاه مدت، حفظ شرايط موجود، جلوگيری از تغيير شکل اندامها و در دراز مدت رسيدن به هدفهای ورزش - درمانی است . تمرينهای ورزشی ويژه بخشهای سالم بدن برای جانبازان و معلولان نخاعی ، شامل 5 نوع تمرين است که به تشريح آنها می پردازيم .

الف- تمرينهای انعطاف پذيری :

اصولا" افراد غيرفعال ، از انعطاف پذيری کمتری نسبت به ديگران برخوردارند. از اين رو جانبازان و معلولان بايد آگاه باشند که تمرينهای انعطاف پذيری به راحتی می تواند مفاصل و عضلات سالم آنان را فعال و پويا نگه دارد و در دراز مدت بر عمر مفيد آنها بيفزايد . نمونه هايی از تمرينهای انعطاف پذيری به شرح زير است :

1-همچنان که روی صندلی چرخدار يا روی زمين نشسته ايد ، دستها را در حد توان به طرفين کشش دهيد.

2-کشش دستها به طرف بالا، برای انجام اين تمرين می توان دستها را به هم قلاب کرد.

3-تا حد امکان به طرف جلو خم شويد تا مفصلهای کمر از انعطاف پذيری خوبی جهت چرخشهای شما بهره مند گردند.

4-شانه ها را بالا انداخته برای مدت 10 ثانیه نگهداريد . سپس عکس اين عمل را انجام دهيد.

5-دستها را پشت گردن به هم قفل کرده سعی کنيد عضله های کمربند شانه ای را کاملا" کشش دهيد.

6-درحالت نشسته روی صندلی چرخدار، سعی کنيد تا حد امکان ، دست راست را به زمين نزديک و دست چپ را کاملا" در جهت عکس به طرف بالا حرکت دهيد. 

در تمرينهای انعطاف پذيری ، اصل مهم آرامی حرکات و کشش مطلوب عضله ها است.

ب-تمرين های قدرتی :

هر چه قطر عضلات بيشتر باشد قدرت آن عضله افزايش می يابد. بنابراين برای کسب چنين قدرتی بايد از تمرينهای با وزنه سود برد. تمرينهای قدرتی بايد برای تقويت مچ دستها، ساعدها ، بازوها عضله های گردن ، عضله های پشت به کار گرفته شود. اصولا" عضلات درگير در مانور با صندلی چرخدار اگر قوی شوند، قدرت و توانايی جانباز را در فعاليتهای روزمره افزايش خواهند داد.

تمرينهای قدرتی زير برای جانبازان و معلولان ضايعات نخاعی توصيه می شود :

1-تمرينهای با وزنه ، در حالت پرس سينه .

2-به شکم خوابيده ، دستها را همراه با وزنه از طرفين بالا ببريد . در اين تمرينها عضلات دستها و پشت بطور همزمان تقويت می شوند.

3-روی دسته های صندلی يا چرخها بلند شده و وزن بدن خود را برای مدت 30 ثانيه روی صندلی تحمل کنيد.

این حرکت علاوه بر تقويت اندام فوقانی ، به عنوان عامل پيشگيری از زخم فشار بستر نيز محسوب می شود.

4-تمرينهای مچ انداختن .

ج- تمرين های استقامتی :

بهترين تمرين برای بالا بردن استقامت عمومی و عضلات بدن به ويژه بخشهای فوقانی آن ، ويلچررانی است . می توانيد به مدت 30 دقيقه، همه روزه مسافت ثابت و مشخصی را ويلچررانی کنيد. در پايان سه ماهه اول - در صورت تمرين مرتب روزانه- خواهيد ديد که استقامت شما نسبت به روزهای آغازين تمرين ، چقدر افزايش يافته است. مثلا" اگر در روزهای اول ، مسافتی را در طی شش رفت و برگشت -در مدت 30 دقيقه طی می کرديد ، در پايان برنامه 3 ماهه خواهيد ديد تعداد رفت و برگشت ، به 20 مرتبه يا شايد بيشتر افزايش يافته است.

د- تمرين های تعادلی :

اين بخش از تمرينها از جمله تمرينهای بسيار مهم برای جانبازان و معلولان نخاعی است ، زيرا از تغيير شکل ستون مهره ای پيشگيری خواهد کرد:

1-در مقابل آيينه قرار بگيريد و سعی کنيد کاملا" صاف بنشينيد .

2-در مقابل آيينه ، دستها را از بدن دور کنيد و حفظ تعادل نماييد.

3-دستها را بالای سر ببريد و حفظ تعادل کنيد .

4-يک دست را به طرف بالا ببريد و دست ديگر را از بدن دور کنيد . سپس عکس اين عمل را انجام دهيد.

5-بر لبه صندلی چرخدار بنشينيد و تعادل خود را حفظ کنيد.

ه-تمرين های تنفسی :

از آنجايی که اکثر جانبازان و معلولان ضايعات نخاعی ، بيشتر اوقات در حالت نشسته قرار دارند يا به شکم خوابيده اند ، از نظر توان تنفسی ضعيف هستند. از اين روز بايد از تمرينات تنفسی جهت بالا بردن ظرفيت تنفسی خود استفاده کنند:

1-دستها را در پشت ويلچر يا صندلی به هم برسانيد و در اين حال سعی کنيد هوا را به داخل ريه ها بکشيد و به اندازه چند ثانيه نگه داريد و بعد بيرون دهيد.

2-دستها را روی شکم قرار دهيد و سعی کنيد همزمان با نفس کشيدن روی عضلات شکم فشار وارد کنيد . مهم نيست که انقباض عضله های شکم شما چقدر است. آنچه مهم است انجام حرکت می باشد.

3-ليوان آبی را برداريد و در داخل يک نی قرار دهيد . سعی کنيد پی درپی در داخل نی بدميد. اين عمل ، به بالا رفتن ظرفيت تنفسی شما کمک می کند.

مشابه اين تمرين را با استفاده از قليان نيز انجام دهيد. اگر قليان در اختيار داريد محل ذغال آن را برداريد و پی درپی در آن بدميد.

4-حرکت کشش دستها به طرفين نيز در باز شدن فضای تنفسی شما نقش مهمی خواهد داشت.

نقش تغذيه در ورزش :

اصولا" بدن جهت انجام فعاليت و تحرک احتياج به مواد غذايی مناسب دارد. اين مواد غذايی بايد به مقدار لازم و کيفيت مناسب به بدن برسد . يک رژيم غذايی مناسب بايد حاوی پروتئين ، چربی و کربوهيدرات ( قند ) به مقدار کافی باشد. پروتئينها نقش اساسی در توليد عناصر سلولی دارند. غذاهای غنی از پروتئين عبارتند از گوشت ( قرمز ، سفيد ) تخم مرغ، شير، جگر ، حبوبات ....

قندها نيز عامل عمده ای در توليد انرژی در بدن هستند.

در هنگام مصرف هر کدام از ( پروتئين، قند، چربی ) بايد اعتدال را رعايت کرد چه مصرف بيش از حد آنها نيز باعث ايجاد مشکلات و بيماريهای زيادی می شود.

****

منبع : مقاله "نقش ورزش در جانبازان نخاعی" -  تهيه  کننده : مرکز ضایعات نخاعی - انتشار : سال 1370

بازگشت به صفحه اصلی