تأثیر ورزش و مصرف مایعات بر وضعیت یبوست بیماران مبتلا به آسیب های نخاعی

یبوست از شایعترین اختلالات دستگاه گوارش می باشد و در 60 درصد افراد مبتلا به آسیب طناب نخاعی این اختلال بیشتر مشاهده می شود.

هدف این مطالعه بررسی تأثیر تحرک و فعالیت و مصرف مایعات در کاهش بروز یبوست می باشد. به دنبال ابتلا به آسیب نخاعی و بروز معلولیت های جسمی در افراد عملکرد جسمی حرکتی در آنها دچار تغییرات گسترده ای می شود که افزایش حرکت و رعایت اصول تغذیه در آنها ضرورت می یابد.

این مطالعه به روش تجربی روی 168 بیمار معلول جسمی و آسیب نخاعی مرکز نگهداری معلولان در ارومیه که از یبوست و به نوعی از اختلال گوارشی رنج می بردند انجام شده است. نمونه های انتخاب شده دارای الگوی تغذیه ای و فعالیتی مشابهی بودند.

این مطالعه طی یک برنامه پایش دو ماهه با استفاده از یک دستورالعمل واحد فعالیتی و تغذیه ای روی نمونه های انتخابی انجام گردید.

برای مقایسه نتیجه مطالعه، نمونه های انتخابی که بصورت مبتنی بر هدف انتخاب شده بودند در دو گروه 84 نفری بصورت تصادفی تقسیم و یکی بعنوان مداخله و دیگری بعنوان گروه کنترل انتخاب شدند. برای گروه مداخله برنامه فعالیتی 2 بار در روز و مصرف مایعات از هر 4 ساعت یک لیوان داده شد و از گروه کنترل درخواست شد تا طبق برنامه عادی روزانه خود روال عادی زندگی را ادامه و هر روز وضعیت گوارش خود را بصورت تلفنی گزارش نمایند.

اطلاعات دموگرافیک هر بیمار از قبیل جنس، سن، سطح معلولیت و میزان آسیب نخاعی بهمراه وضعیت فعالیتی روزانه قبل از شروع مطالعه ثبت گردید.

یافته های مطالعه نشان داد که 64 بیمار در هر گروه مرد بود و 20 بیمار زن با میانگین سنی 4/6±2/42 سال که از بین آنها 78 درصد متأهل و 22 درصد مجرد بودند.

83 درصد نمونه های تحت مطالعه دچار پاراپلژیک و بقیه موارد تترا و همی پلژیک بودند. در ابتدای مطالعه سطح فعالیت هر دو گروه پائین بود.

پس از اجرای مداخله و مقایسه وضعیت هر دو گروه نشان داد که افزایش تحرک و مصرف مایعات در گروه مداخله بطور معنی داری (p<0.05) بیشتر از گروه کنترل در کاهش یبوست و اختلالات گوارشی تاثیر گذار بود.

واژه های کلیدی: یبوست، معلولیت، آسیب نخاعی، تحرک، مایعات

یبوست از شایعترین اختلالات دستگاه گوارش می باشد و در 60 درصد افراد مبتلا به آسیب طناب نخاعی مشاهده می شود. یبوست عبارت از کاهش فرکانس حرکات روده می باشد، که ممکن است با عبور مدفوع سفت یا زور زدن زیاد، که بیشتر از یک اجابت مزاج طبیعی طول می کشد، همراه باشد. گروه زیادی از مبتلایان به آسیب طناب نخاعی یبوست یا نوعی از اختلالات گوارشی را تجربه کرده اند.

علایم یبوست ممکن است در افراد مبتلا به آسیب طناب نخاعی مختلف باشد، اما احساس ناخوشی و نفخ شکم دو علامتی هستند که عمدتا" اتفاق می افتند.

اگر یبوست درمان نشود، ممکن است عوارض شدیدتری از قبیل، بی اختیاری دفع مدفوع، اتساع روده، هموروئیدهای خونریزی دهنده، انسداد روده و اتونومیک دیس رفلکسی (1 ) ایجاد شوند.

تحقیقات نشان داده است که یکی از بهترین روشهای پیشگیرانه، استفاده از یک برنامه از پیش آماده برای نحوه اداره کردن مراحل دفع مدفوع می باشد، که هدف اصلی آن، محافظت از عملکرد روده ها و سلامتی بدن می باشد. رسیدن به یک برنامه فهرست وار منظم جهت دفع مدفوع، مقصود نهایی است .

برنامه دفع مدفوع شامل دوره های خاصی از صرف زمان است که باید در طول هفته برای تخلیه روده ها منظور گردد. پس از ضایعه، طناب نخاعی نمی تواند پیغام های بلند، یعنی دارای مسیر عصبی طولانی ( از مغز به روده ) را از طریق اعصاب به روده بفرستد، لذا روده نقش کمتری را در فشردگی مدفوع به پایین در آسیب طناب نخاعی، ایفا می کند.

حرکت مدفوع در طول روده بسیار آهسته می شود، بدین معنی که زمان بیشتری صرف می شود تا غذای مصرف شده به شکل مدفوع دفع گردد. در نتیجه در بیشتر افراد مبتلا به آسیب طناب نخاعی، درصدی از یبوست ایجاد می گردد.

نتایج مطالعات مختلف نشان داده اند که عدم تحرک، حرکات روده به طرف پایین را کاهش داده و انجام تمرینات و ورزش های منظم می تواند توانایی تخلیه مدفوع را بهبود بخشد.

در مبتلایان به آسیب طناب نخاعی تمرینات باید شامل حرکات فعال در محدوده حرکتی بدن، تنفس عمیق و سرفه باشد. وجود بیماری‌های مزمن که نیاز به محدودیت غذایی‌ دارد، کاهش اشتها، ‌ تغییر در احساس بویایی، ‌چشایی و بینایی، ‌ ایجاد مشکلات دهان و دندان، کاهش ترشحات و بزاق دهان، ‌کاهش تحرک بدنی‌ و بروز تداخل دارو و غذا را از مشکلاتی عنوان کرده اند که روند تغذیه‌ای را در این افراد تحت تاثیر قرار می‌دهد.

تغییر در رژیم غذایی و مصرف مواد غذایی پر فیبر مانند سبزیجات و افزایش مصرف میوه‌جات در بهبود الگوی گوارشی این بیماران مفید می باشد.

افزایش تحرک و فعالیت، نوشیدن آب و چای کمرنگ و سایر مایعات نیز توصیه می شود در ضمن در میان میوه ها گریپ فروت برای درمان این بیماری بسیار مفید است چای پررنگ نیز می تواند موجب یبوست شود افراط در نوشیدن قهوه به علت دارا بودن مقادیر زیادی ازکافئین می تواند باعث ایجاد یبوست گردد. این مطالعه به منظور بررسی تاثیر فعالیت و مصرف مایعات در کاهش مشکلات بیماران آسیب نخاعی و معلولان جسمی و شناخت عوامل موثر در بروز و تشدید مشکلات گوارشی از جمله یبوست انجام شده است.

در این مطالعه 168 نفر از بیماران معلول جسمی و آسیب نخاعی مرکز نگهداری معلولان ارومیه انتخاب و در دو گروه 84 نفری کنترل و مداخله تقسیم و طی یک برنامه دو هفته ای ورزشی و تغذیه ای خاص قرار گرفتند. انتخاب نمونه ها از مرکز مربوطه بصورت نمونه گیری در دسترس انجام و نمونه ها از نظر سن و سطح فعالیت و الگوی غذایی همسان سازی و رضایت آگاهانه از آنها دریافت گردید. نمونه هایی که سابقه مصرف داروهای گوارشی یا ملین در 2 روز اخیر را داشتند از مطالعه کنار گذاشته شدند و از شرایط انتخاب نمونه این بود که مصرف داروهای گوارشی یا ملین را نداشتند.

ابزار گردآوری داده ها اطلاعات دموگرافیک پرسشنامه ای بود که شامل اطلاعات مربوط به سن، جنس، سطح آسیب نخاعی و معلولیت، نوع رژیم غذایی و سطح فعالیت و تحرک روزانه آنها بود.

پس از انتخاب نمونه های مورد نیاز مطالعه آنها را دو گروه مداخله و کنترل طبقه بندی و سپس برنامه مداخله ای برای گروه دریافت کننده مداخله که شامل مصرف یک لیوان آب از هر 3 ساعت با دو بار تحرک و فعالیت در روز بود بمدت دو هفته اعمال شد و از گروه کنترل درخواست شد تا طبق برنامه روزانه فعالیت و تغذیه ای در مطالعه شرکت نمایند. وضعیت گوارشی بیماران بصورت روزانه ثبت می گردید. سپس وضعیت نمونه های انتخابی در آخر مطالعه جمع آوری و مورد آنالیز نهایی قرار گرفت.

آنالیز داده ها بصورت توصیفی و تحلیلی انجام شد. برای آنالیز تحلیلی داده ها از نرم افزار SPSS 19 و تست آماری کای دو t.test و آنالیز واریانس یکطرفه انجام شد.

نمونه های تحت پژوهش 168 نفر بودند که نتایج ویژگی های فردی آنها نشان داد که64 بیمار مرد و 20 بیمار زن برای هر دو گروه انتخاب شده بودند با میانگین سنی 4/6±2/42 سال برای گروه مداخله و 1/8±4/43 برای گروه کنترل که از بین آنها 78 درصد متأهل و 22 درصد مجرد بودند. محدوده سنی آنها بین 24 تا 46 بود و بین 6 تا 14 سال از زمان معلولیت و آسیب نخاعی آنها سپری شده بود (1/2±2/10). از میان نمونه های انتخابی 3/67٪ بیکار بودند و سایر آنها به مشاغلی از قبیل کارمندی، آزاد و فروشندگی در گذشته اشتغال داشتند.

در نمونه های تحت بررسی بیشتر آنها دارای مدرک تحصیلی ابتدایی و زیر دیپلم بودند (3/41٪) که در آنالیز نتیجه بررسی آنها همبستگی مثبتی بین کاهش یبوست و سطح تحصیل مشاهده شد(r=.51) به طوری که افرادی که از سطح تحصیلات بالاتری برخوردار بودند از وضعیت گوارشی بهتری نسبت به سایر نمونه ها برخوردار می شدند.

7/22 درصد نمونه های انتخابی دارای تحصیلات دانشگاهی بودند. همه نمونه های انتخابی به نوعی از اختلال گوارشی علی الخصوص یبوست رنج می بردند.

6/74 درصد نمونه های انتخابی سابقه مراجعه نزد پزشک به دلیل یبوست را در چند ماه اخیر ذکر می کردند. گروه مداخله که بمدت 2 هفته از فعالیت بدنی و رژیم غذایی خاص بهره می برند پس از گذشت دوره مطالعه در مقایسه با گروه کنترل از وضعیت گوارشی مناسب تری برخوردار بودند و میزان یبوست در آنها تا میزان قابل توجهی کاهش یافته بود که اختلاف معنی داری را در مقایسه با گروه کنترل نشان داد (p<0.001).

تنها 11 درصد نمونه های گروه مداخله بودند که اظهار یبوست و درد معده را ذکر می کردند. گروه مداخله پس از اتمام دوره نسبت مستقیمی را بین افزایش کارکرد شکمی با افزایش مصرف مایعات را نسبت به دوره قبل از مطالعه نشان دادند که ارتباط معنی دار آماری را نشان داد (p<0.001). نتایج مطالعه ارتباط معنی داری را بین سن بالا و افزایش اختلالات گوارشی نیز نشان داد که این امر نزد گروه کنترل بیشتر مشهود بود و نشان از تاثیرگذاری و تعامل مثبت بین کم تحرکی و سن بالا با رویداد یبوست را نشان می داد. در گروه مداخله افراد زیر 35 سال بیشتر از هم گروه های بالای 35 سال خود کاهش یبوست و دردهای گوارشی را گزارش نمودند (p<0.001). با مقایسه میانگین های گروه مداخله و کنترل می توان نشان داد که با افزایش میزان تحرک و مصرف مایعات می توان از بروز یبوست در افراد معلول و ناتوان به میزان قابل توجهی کاهش داد.

مطالعه حاضر بیانگر بهبود قابل توجه اختلال گوارشی و یبوست در معلولان جسمی و آسیب نخاعی پس از ارایه مداخله افزایش مصرف مایعات به میزان یک لیوان از هر 8 ساعت و انجام فعالیت نسبی به میزان 3 بار در روز بود (p<0.001) طوریکه میانگین امتیاز اختلال گوارشی و یبوست در گروه مداخله از 3/24 به 4/11 درصد کاهش یافت و بهبودی کامل بر حسب امتیاز بندی سنی در حد 6/74 درصد گزارش گردید واختلاف معنی داری بین تغییرات یبوست و درد گوارشی بر حسب سن و سطح فعالیت مشاهده شد.

بر اساس نتایج مطالعات قبلی، بیش از 85 تا 90 درصد عامل یبوست از نوع عملکردی و ناشی از مصرف کم مایعات و کم تحرکی بود. یافته های اکثر مطالعات نشان داد که تفاوت بسیار اندکی در نتیجه مطالعات در زمینه علل یبوست و سایر اختلالات گوارشی نزد معلولان جسمی وجود داشت.

بر اساس نتایج این مطالعه، دردهای گوارشی و یبوست در بیماران معلول و آسیب های نخاعی که از یک برنامه فعالیتی و رژیمی خاص مبتنی بر مایعات برخوردار بودند به میزان بسیار پایینی از بروز این اختلالات بهره مند بودند. آنچه که در این مطالعه مهم است ارایه برنامه های آموزشی مبتنی بر انجام فعالیت و مصرف مایعات فراوان برای معلولان جسمی است که می تواند این امر و تغییر رویه و سبک زندگی معلولان تاثیر قابل توجهی بر روی کاهش یبوست در آنها داشته باشد. در آخر برای مراکز نگهداری معلولان و نهادهای درگیر توصیه می گردد برنامه آموزشی مناسب برای این گروه در جهت کاهش اختلالات گوارشی بخصوص یبوست را مد نظر داشته باشند.

مهدی مختاری^1*، المیرا اکبری²، اصغر حسنی³، یونس قاسم بکلو⁴، یاسر عزیزی⁵، دکتر میر ولی قنادی⁶

¹*: دانشجوی کارشناسی ارشد اپیدمیولوژی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، دانشکده بهداشت، گروه اپیدمیولوژی، شماره

³: کارشناس پرستاری، دانشگاه علوم پزشکی ارومیه

⁴: کارشناس ارشد روانشناسی، مدرس دانشگاه پیام نور خوی

⁵: دانشجوی دکترای فیزیولوژی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، دانشکده پزشکی.

توران شهرکی، سیمین صادقی مجد، منصور شهرکی. تاثیر درمان یبوست در کودکان معلول. مجله تحقیقات پزشکی زاهدان. (3)12، 1388

احمد به پژوه، مریم جهانگیری. آموزش مهارتهای حرکتی در بیماران آسیب نخاعی. مجله روانشناسی تحولی، (23)6، 1389

م مدنی، نادی پور. تاثیر آموزش برنامه خود مراقبتی در بیماران نخاعی. مجله پزشکی بیرجند، (2)15، 1387

دکتر سروش، مدیریان. بررسی وضعیت ناتوانی جنسی و حرکتی در جانبازان آسیب نخاعی، پژوهشکده توانبخشی جانبازان

منبع : مقاله " تأثیر ورزش و مصرف مایعات بر وضعیت یبوست بیماران مبتلا به آسیب های نخاعی " -مولفان: مهدی مختاری ، المیرا اکبری، اصغر حسنی،یاسر عزیزی، یونس قاسم بکلو ، دکتر میر ولی قنادی ، - انتشار در سومین کنفرانس اینترنتی با عنوان ورزش و آسیب نخاعی -تیرماه 1391-برگزارکنندگان :مرکز ضایعات نخاعی جانبازان،انجمن معلولین ضایعات نخاعی استان تهران ،فدراسیون ورزش های جانبازان و معلولین