اين پژوهش يك مطالعه علی-مقایسه ای است كه به صورت پیمایشی به منظور بررسی مقایسه ای کیفیت زندگی معلولین دچار آسیب نخاعی شهری و روستائی دراستان گیلان انجام شده است ،جامعه اماری مورد مطالعه 600نفر از معلولین آسیب نخاعی تحت پوشش بهزیستی استان گیلان در سال 92 می باشد که به شیوه نمونه گیری خوشه ای با حجم نمونه 400 نفر ( شهری و روستائی به تعداد مساوی 200نفر) انتخاب گردید.

با توجه به پیشینه و چارچوب نظری تحقیق ،12 فرضيه مطرح و به منظور گردآوري اطلاعات از پرسشنامه استاندارد کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی استفاده شد، پرسشنامه بکار رفته دراین پژوهش در دوبخش تنظیم گردیده که بخش اول شامل مشخصات دموگرافیک مانند محل سکونت،تحصیلات، سن،جنس،تاهل ومشخصات وضعیتی ضایعه از قبیل نوع ضایعه،علت ضایعه و مدت زمان ضایعه می باشد که 8 سوال رابه خود اختصاص می دهند ودر بخش دوم نیز سوالات ابعاد کیفیت زندگی در قالب 24 سوال به تفصیل آمده است.

تجزیه وتحلیل اطلاعات بدست آمده با استفاده از نرم افزار spss انجام گردیده است، بعد از جمع آوري داده ها ونمايش آنها با جداول آماري از آزمونهای آماری تحلیلی استنباطی بر حسب سطح سنجش متغیرها و اهداف پژوهشی استفاده شد.

نتایج تحلیل نشان داد كه تفاوت معنا داری بین کیفیت زندگی معلولین با ضایعه نخاعی شهری در قیاس با روستائی وجود نداردو میانگین کیفیت زندگی هر دو گروه در استان گیلان با در نظر گرفتن دامنه بین 32-103 وانحراف معیار 13 در افراد شهری در حد 65 و روستائی 61 می باشد.

 ضمنا تفاوت معناداری بین کیفیت زندگی افراد شهری و روستائی در ابعادروابط اجتماعی واقتصادی وجود دارد در حالی که در خصوص ابعاد آسایش روانی،سلامت جسمانی،روابط شخصی وخانوادگی تفاوت معناداری مشاهده نشده است. بررسی مقایسه کیفیت زندگی افراد دارای آسیب نخاعی بر حسب ویژگیهایی چون جنسیت،سطح تحصیلات ومدت زمان بروز ضایعه نشان دهنده تفاوت معنادار بین آنها می باشد در حالیکه در سایر موارد همچون وضعیت تاهل و سطح ضایعه و اتیولوژی ضایعه رابطه معناداری وجود ندارد.

کلمات کلیدی : کیفیت زندگی، آسیب نخاع، شهری وروستائی

 

زندگی در عصر مدرن صرف نظر از امکانات و تسهیلاتی که جهت رفاه و آسایش بشر ایجاد نموده توام با چالش ها و مخاطرات فراوانی نیز می باشد  ، بنحوی که آن را به وجه اجتناب ناپذیر جهان فعلی بدل نموده است که به مهمترین آن می توان به عواملی هم چون ، افزایش آمار تصادفات رانندگی ، اختلال ژنتیکی ناشی از سبک زندگی ، جنگ ها ، بحران زیست محیطی و ... اشاره نمود که تمامی آنها کیفیت زندگی انسان را در معرض مخاطره جدی قرار داده است ، با توجه به اهمیت بهزیستی روانی و اجتماعی، امروزه بررسی کیفیت زندگی درپژوهشهای مختلف بشری وبالاخص درگروههای معلولین ازجمله سرفصلهای مهم وکاربردی تلقی می گردد،با التفات به محل زندگی افراد با آسیب نخاعی ،مشاهده می گردد بیش از یک سوم این افراد درروستاها زندگی می کنند ،زندگی این افراد درمقایسه با افرادشهری،چالشهای خاصی رادربردارد ،این تفاوتها گاها مثبت وگاها منفی ارزیابی می گردد.

بدیهی است افراد دچار آسیب نخاعی از جمله گروه های آسیب پذیر جامعه هستند که رویدادها و حوادث طبیعی و غیر طبیعی این گروه از افراد را بیشتر در معرض فقر و تنزل کیفیت زندگی قرار می دهد.

سازمان جهانی بهداشت (WHO) در تازه‌ترین گزارش خود اعلام کرد: سالانه 500 هزار نفر در جهان دچار آسیب‌های نخاعی می‌شوند.
در گزارش جدید سازمان جهانی بهداشت تحت عنوان «دورنماهای بین‌المللی ضایعات نخاعی» تاکید شده است افرادی که از آسیب‌های نخاعی رنج می‌برند دو تا پنج برابر بیشتر در معرض مرگ زودرس هستند. همچنین بالاترین نرخ مرگ و میر ناشی از این نوع آسیب‌دیدگی‌ در کشورهای با درآمد پایین و متوسط مشاهده می‌شود.

طبق گزارش این سازمان، مردان در فاصله سنی 20 تا 29 سال و 70 سال به بالا، بیشتر در معرض آسیب‌های نخاعی هستند در حالی که زنان در گروه سنی 15 تا 19 سال و از سن 60 سالگی به بالا، بیشتر با خطر ابتلا به ضایعات نخاعی مواجه‌اند.

بیش از 90 درصد موارد ابتلا به ضایعات نخاعی ناشی از عوامل آسیب‌رسان فیزیکی همچون سوانح جاده‌ای، سقوط و خشونت هستند. میزان آسیب‌دیدگی ناشی از این عوامل در مناطق مختلف جهان، متفاوت است. به طور مثال، سوانح جاده‌ای مهم‌ترین عامل آسیب‌های نخاعی در آفریقا هستند و سقوط نیز دلیل اصلی این عارضه در آسیای جنوب شرقی و مناطق شرقی خاورمیانه است.

همچنین صدمات نخاعی ناشی از عوامل غیرفیزیکی از اختلالات و بیماری‌هایی نظیر تومور، عارضه «اسپینا بیفیدا» و یا سل نشات می‌گیرند.

بیشتر افراد مبتلا به آسیب نخاعی دردهای مزمنی را تجربه می‌کنند و در 20 تا 30 درصد آنان علائم قابل توجهی از افسردگی مشاهده می‌شود.

همچنین آسیب نخاعی با کاهش میزان حضور کودکان در مدارس مرتبط است. این کودکان نسبت به دیگر همسالان خود کمتر به مدرسه می‌روند و در صورت حضور در مدرسه پیشرفت چندانی ندارند.

 علاوه بر این، بزرگسالانی که به این عارضه مبتلا هستند با موانعی مشابه برای مشارکت‌های اجتماعی – اقتصادی روبرو هستند. هر ساله در سطح دنيا ، تعداد زيادي از افراد دچار آسيب نخاعي مي شوند و عواملي از قبيل جنگ ، حوادث رانندگي ، حوادث غيرمترقبه و بسياري عوامل ديگر نقش مهمي در ايجاد اين آسيب بر عهده دارند.

تا سال 2015، تخمين زده شده است كه 5/2 ميليون نفر از مردم جهان دچار آسيب نخاعي می شوند و با توجه به وضعيت كشورها و رعايت استانداردها و برنامه پيشگيرانه و شيوه زندگي ، اين آمار متغير است وكشورهايي كه آمار حوادث رانندگي در آنها بسيار بالاست و يا براي مقابله با حوادث غير مترقبه برنامه مدوني ندارند و مردم از آموزش هاي لازم برخوردار نيستند و فوريت هاي پزشكي با استانداردهاي خوبي اجرا نمي شود ابتلا به آسيب نخاعي افزايش خواهد يافت و در كشورهايي كه رسيدگي فوري به آسيب نخاعي ضعيف است ، در بعضي موارد در همان زمان حادثه فرد مبتلا به خصوص اگر اين آسيب در قسمت مهره هاي گردني باشد جان خود را از دست مي دهد.

در خصوص كشور ايران تعداد افراد با آسیب نخاعی هفتاد هزارنفر برآورد می گردد، متاسفانه بررسي هاي دقيق آماري كه تخمين درستي درباره تعداد افراد نخاعي بيان كند صورت نگرفته و به همين خاطر آمارهاي ارائه شده چه بسا از دقت لازم برخوردار نباشند و سازمان بهزيستي نيز از كل جمعيت دچار آسيب نخاعي تنها 17000 نفر را تحت پوشش خود قرار داده است و حدود 2000 نفر نيز به عنوان جانباز تحت پوشش خدمات بنياد شهيد و امور ايثارگران قرار دارند .

 لازم به ذكر است با توجه به آمار بالاي حوادث رانندگي ، وقوع حوادث غيرمترقبه در كشور ما هر ساله افراد زيادي دچار آسيب نخاعي می شوند و با توجه به يك بررسي اجمالي به آمارتعداد افراد آسيب نخاعي در كشور، متاسفانه به علت عدم مناسب سازي محيط هاي شهري كمتر شاهد حضور فعالانه اين عزيزان در سطح جامعه هستيم و اين خود باعث خواهد شد تعداد زيادي از اعضاي جامعه ما در داخل خانه ها منزوي شده و تمايلي به حضور در جامعه نداشته باشند كه اين انزوا چه بسا سلامتي آنان را به مخاطره انداخته و در نهايت هزينه هاي سنگيني را بر جامعه تحميل نمايد. توجه به آمار آسيب نخاعي اين نكته را به ما متذكر مي شود كه مسولان در سطح كشور مي بايستي توجه بيشتري به اين گروه از جامعه نموده و شرايط بهتري را جهت زندگي بهتر براي آنان فراهم نمايند.

8/4 درصد کل جمعیت استان گیلان یعنی 980/117 نفر را معلولین تشکیل میدهند که معمولاً 10درصد این افراد ازخدمات توانبخشی برخوردارند .

 استان گیلان بدلیل واقع شدن درنوار زلزله ، وقوع حوادث غیرمترقبه ، وجود جاده های غیراستاندارد و تصادفات شدید ، درختهای انبوه و حوادث افتادن ازارتفاع ، شیرجه رفتن های غیراستاندارد دررودخانه ها و دریای خزر و عدم کنترل جمعیت مهاجر ، ازنظر بروز و شیوع معلولیت درسطح کشور رتبه بالائی دارد.

معلولیت ازنظر اقتصادی ، اجتماعی و عاطفی ، خسارتهای قابل توجهی برمعلولین ، خانواده آنها و بطور وسیعتری برجامعه وارد می نماید توانخواهان با ضایعات نخاعی باتوجه به شدت معلولیت و مشکلات عدیده جسمانی ، ازمهمترین گروه معلولیت ها میباشند که توجه به کیفیت زندگی آنها ، ازاهمیت ویژه ای برخوردار میباشد.

عدم توجه به موقع به مشکلات بهداشتی درمانی و توانبخشی این توانخواهان باعث تشدید معلولیت و بی تاثیر بودن خدمات میگردد. 610 نفر ازتوانخواهان با ضایعات نخاعی دربهزیستی گیلان دارای پرونده میباشند که بیش از یک سوم آنها در روستاها ومابقی در شهرها زندگی می کنند.

اين پژوهش يك مطالعه علی-مقایسه ای است كه به صورت پیمایشی به منظور بررسی مقایسه ای کیفیت زندگی معلولین با ضایعه نخاعی شهری وروستائی دراستان گیلان انجام شده است ،جامعه اماری از 610نفر از معلولین با آسیب نخاعی تحت پوشش بهزیستی استان گیلان در سال 92 بصورت تصادفی و حجم نمونه شامل 200 نفر معلول آسیب نخاعی شهری و 200 نفر معلول با آسیب نخاعی روستائی انتخاب گردید.

با توجه به اهداف پژوهش ،12 فرضيه در قالب شاخص هاي كيفيت زندگي مطرح گرديد ،به منظور گردآوري اطلاعات از پرسشنامه به همراه مصاحبه استفاده شد، پرسشنامه بکار رفته دراین پژوهش در دوبخش تنظیم گردیده که بخش اول شامل مشخصات دموگرافیک مانند محل سکونت،سن،جنس،تاهل،تحصیلات ومشخصات وضعیتی ضایعه از قبیل نوع ضایعه،علت ضایعه و مدت زمان ضایعه می باشد که 8 سوال رابه خود اختصاص می دهند و در بخش دوم نیز سوالات بررسی وضعیت کیفیت زندگی در قالب 24 سوال به تفصیل آمده است.

تجزیه وتحلیل اطلاعات بدست آمده با استفاده از نرم افزار spss انجام گردیده است، بعد از جمع آوري داده ها ونمايش آنها با جداول آماري از آزمونهای آماری تحلیلی -استنباطی براي نتيجه گيري استفاده شد. که يافته هاي پژوهش در پاسخ به فرضیات 12 گانه در قالب نتایج پژوهشی ذکرگردیده است.
 

• تاثير محل سكونت(شهر-روستا) در كيفيت زندگي افراد با آسيب نخاعي:
براساس پرسشنامه کیفیت زندگی WHO حداقل نمره کیفیت زندگی 32 وحداکثر103 وانحراف معیار13 تعیین گردید،میانگین کیفیت زندگی افراد با آسیب نخاعی شهری 65ومیانگین کیفیت زندگی افراد با آسیب نخاعی روستائی 61 بدست آمد که باتوجه بهt=1.69 وsig=0.09 تفاوت معنا داری درخصوص فرضیه تاثیر محل سکونت (شهر-روستا)درکیفیت زندگی افراد با آسیب نخاعی وجود ندارد،هرچند میزان کیفیت زندگی درافراد شهری نسبتا بیشتر می باشد.

بنظر می رسد سبک زندگی یکسان ونزدیکی روستاها به شهرها در استان گیلان، از عوامل موثر در اختلاف اندک کیفیت زندگی افراد با آسیب نخاعی شهری و روستائی می باشد.

• مقایسه كيفيت زندگي افراد با آسيب نخاعي شهري وروستائي از بعد سلامت جسماني :
دربررسی فرضیه مربوط به تفاوت میانگین کیفیت زندگی در بعد سلامت جسمانی برحسب محل سکونت (شهر-روستا)با توجه به t جدول به میزان 1.39 و سطح معناداری - sig به میزان 0.166بدست آمده، تفاوت معناداری بین دو متغییر مورد مطالعه وجود ندارد.

• مقایسه كيفيت زندگي افراد با آسيب نخاعي شهري وروستائي از بعد روابط اجتماعي:
دربررسی فرضیه مربوط به تفاوت میانگین کیفیت زندگی در بعد روابط اجتماعی برحسب محل سکونت (شهر-روستا)با توجه به t جدول به میزان 2/28و سطح معناداری sig به میزان 0.024 بدست آمده، تفاوت معناداری بین دو متغیر مورد مطالعه وجود دارد و کیفیت زندگی افراد شهری از نظر روابط اجتماعی بیشتر می باشد.

• مقاسه كيفيت زندگي افراد با آسيب نخاعي شهري وروستائي از بعد آسايش رواني:
دربررسی فرضیه مربوط به تفاوت میانگین کیفیت زندگی در بعد آسایش روانی برحسب محل سکونت (شهر-روستا)با توجه به t جدول به میزان 1.67و سطح معناداری sig به میزان 0.96 بدست آمده، تفاوت معناداری بین دو متغیر مورد مطالعه وجود ندارد.
• مقایسه كيفيت زندگي افراد با آسيب نخاعي شهري وروستائي از بعد اقتصادي:
دربررسی فرضیه مربوط به تفاوت میانگین کیفیت زندگی در بعد اقتصادی برحسب محل سکونت (شهر-روستا)با توجه به t جدول به میزان 2.30و سطح معناداری sig به میزان 0.023 بدست آمده، تفاوت معناداری بین دو متغیر مورد مطالعه وجود داردضمن آنکه کیفیت زندگی افراد شهری از نظر بعد اقتصادی بیشتر از روستایان می باشد.

• مقایسه كيفيت زندگي افراد با آسيب نخاعي شهري وروستائي از بعد روابط شخصي وخانوادگي:

دربررسی فرضیه مربوط به تفاوت میانگین کیفیت زندگی در بعد روابط شخصی وخانوادگی برحسب محل سکونت (شهر-روستا)با توجه به t جدول به میزان 1.41و سطح معناداری sig به میزان 0.161 بدست آمده، تفاوت معناداری بین دو متغیر مورد مطالعه وجود ندارد.
• مقایسه كيفيت زندگي افراد با آسيب نخاعي بر اساس جنسیت:
در بررسی فرضیه مربوط به مقایسه کیفیت زندگی افراد با آسیب نخاعی بر اساس جنسیت با توجه به مقدار t=2.64 ,sig=0.99 تفاوت معناداری بین دو متغییر مورد مطالعه وجود دارد نکته مهم کیفیت زندگی بیشتر مردان نسبت به زنان است.

• مقایسه كيفيت زندگي افراد با آسيب نخاعي ازنظر سطح تحصیلات:
در بررسی فرضیه مربوط به مقایسه کیفیت زندگی افراد با آسیب نخاعی بر اساس سطح تحصیلات با توجه به مقدار f=4.71, و sig=0.001 تفاوت معناداری بین دو متغییر مورد مطالعه وجود دارد با اینحال کیفیت زندگی افراد با تحصیلات بالاتر، بیشتر از سایر گروه ها می باشد.

• مقایسه كيفيت زندگي افراد با آسيب نخاعي از نظر وضعیت تاهل:
در بررسی فرضیه مربوط به مقایسه کیفیت زندگی افراد با آسیب نخاعی بر اساس وضعیت تاهل با توجه به مقدار f=0.730 ,sig=0484 تفاوت معناداری بین دو متغییر مورد مطالعه وجود ندارد هر چند کیفیت زندگی افراد مجرد بیشتر و افراد متارکه کمتراز سایرین بوده است.

• مقایسه كيفيت زندگي افراد با آسيب نخاعي از نظرسطح آسیب نخاعی:
در بررسی فرضیه مربوط به مقایسه کیفیت زندگی افراد با آسیب نخاعی بر اساس سطح ضایعه با توجه به مقدار f=0.706 و ,sig=0.495تفاوت معناداری بین دو متغییر مورد مطالعه وجود ندارد.

• مقایسه كيفيت زندگي افراد با آسيب نخاعي از نظر زمان بروز آسیب نخاع:
در بررسی فرضیه مربوط به مقایسه کیفیت زندگی افراد با آسیب نخاعی بر اساس زمان بروز ضایعه با توجه به مقدار f=3.32 و ,sig=0.013 تفاوت معناداری بین دو متغییر مورد مطالعه وجود داردضمن آنکه کیفیت زندگی افرادی که زمان بیشتری از بروز ضایعه نخاعی در آنان گذشته است ، بیشتر می باشد.

• مقایسه كيفيت زندگي افراد با آسيب نخاعي از نظر علت بروز آسیب نخاع:
در بررسی فرضیه مربوط به مقایسه کیفیت زندگی افراد با آسیب نخاعی بر اساس اتیولوژی ضایعه با توجه به مقدار f=1.91 و sig=0.097تفاوت معناداری بین دو متغییر مورد مطالعه وجود ندارد.و کیفیت زندگی افراد با اتیولوژی مادرزادی بیشتر واتیولوژی تصادف کمتر می باشد.

براساس يافته هاي پژوهش پيشنهاداتي جهت پژوهش هاي بعدي و كاربرد نتايج و يافته هاي پژوهش در بهبود کیفیت زندگی معلولین با آسیب نخاعی شهری وروستائی ارائه می گردد:

1-میانگین کیفیت زندگی درافراد با آسیب نخاعی در دامنه سنی مشخص وبا توجه به محل سکونت وجنسیت با افراد سالم مقایسه گردد تا ارزیابی دقیق تری از تاثیر آسیب بر کیفیت زندگی حاصل گردد.

2-تحقیقات باحجم نمونه بیشترودرتعدادی از استانهای کشوربا پراکندگی جغرافیائی وسبک زندگی متفاوت صورت پذیرد.

3-برنامه های ویژه برای افراد با آسیب نخاعی ازنظر آموزشی، اقتصادی،اجتماعی، بهداشتی تدوین گرددتادرافزایش کیفیت زندگی آنها موثر واقع شود.

3-جامعه برای افراد با آسیب نخاعی مناسب سازی گردد تا همانند سایرین از تساوی فرصتها برخوردار شوند.

کیفیت زندگی ،آسیب نخاع ، شهری وروستائی

کیفیت زندگی : کیفیت زندگی از نظر لغوی به معنی چگونگی زندگی کردن است . و به نوعی بیانگر وضعیت افراد ساکن در یک کشور یا منطقه می‌باشد.

 کیفیت زندگی مفهوم وسیعی است که همه ابعاد زندگی از جمله سلامت را در بر می گیرد. این اصطلاح که در زمینه های گوناگون سیاسی، اجتماعی و اقتصادی هم استفاده می شود، اغلب در مطالعات پزشکی کاربرد دارد و از نظر بیشتر متخصصان شامل ابعاد مختلف فیزیکی، فیزیولوژیکی ، اجتماعی، جسمی و معنوی می باشد.

آسیب نخاعی : نخاع یا طناب نخاعی بخشی از سیستم اعصاب مرکزی است. ممکن است نخاع در اثر بیماری و یا ضربه آسیب ببیند. در اکثر موارد آسیب نخاع به علت فشار وارد شده از مهره ها می باشد و در اثر این آسیب، نخاع ورم کرده یا دچار خونمردگی می شود. ممکن است آسیب باعث پاره شدن فیبرهای عصبی نخاع شود. عفونت و یا بیماریهای دیگر نیز ممکن است باعث همین نوع آسیبها گردند.

شهری وروستائی: در عرف روستا عبارت از محدوده‌ای از فضای جغرافیایی است که واحد اجتماعی کوچکی مرکب از تعدادی خانواده که نسبت به هم دارای نوعی احساس دلبستگی، عواطف و علائق مشترک هستند، در آن تجمع می‌یابند و بیشتر فعالیت‌هایی که برای تأمین نیازمندی‌های زندگی خود انجام می‌دهند، از طریق استفاده و بهره‌گیری از زمین و در درون محیط مسکونی‌شان صورت می‌گیرد، این واحد اجتماعی که اکثریت افراد آن به کار کشاورزی اشتغال دارند در عرف محل ده نامیده می‌شود.

طبق ماده 4 قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری ایران، شهر، محلی (مکانی) است با حدود قانونی که در محدوده جغرافیایی مشخص واقع شده و از نظر بافت ساختمانی، اشتغال و سایر عوامل دارای سیمایی با ویژگی های خاص خود است، به طوری که اکثریت ساکنان دایمی آن در مشاغل کسب، تجارت، صنعت، خدمات و فعالیت های اداری اشتغال داشته و در زمینه خدمات شهری از خودکفایی نسبی برخوردارند.

1-توانبخشی گروه های خاص .تالیف حمید رضا کریمی درمنی .انتشارات گستره .چاپ اول .1382.
2-سايت پزشكان بدون مرز(WWW.PEZESHK.US)
3-سايت پزشكان ايران(www.pezeshkan.org)
4-درگاه ملي آمار ايران (www.sci.org.ir)
5-پايگاه اطلاع رساني هفته نامه سلامت (www.salamatiran.com)
6-سايت سازمان بهداشت جهاني(WWW.WHO.INT)
7- سایت پژوهشکده مهندسی و علوم پزشکی جانبازان (www.jmerc.ac.ir )
8- بانک اطلاعات توانبخشی ایران – دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی ( www.RehabIRAN.Net )
9- پایگاه اطلاع رسانی وزارت علوم تحقیقات و فن آوری ( www.IRANDOC.AC.IR )
10- سالنامه آماری استان گیلان – معاونت آمار و اطلاعات سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان
11- اصول توانبخشی – دکتر مجید میرخانی

12- http://epidemiology.blogfa.com/post-17.aspx
13-http://fa.wikipedia.org
14- http://occupational-therapy.blogsky.com/1389/09/07/post-13

15- بررسی کیفیت زندگی معلولین ضایعه نخاعی عضو انجمن ضایعات نخاعی تهران در سال 82-81- هانیه شاهنده-پایان نامه -کارشناسی ارشد-دانشگاه علوم بهزیستی وتوانبخشی-1382

16-کیفیت زندگی بعد از آسیب نخاعی (WWW.isaarsic.ir)

17-کیفیت زندگی بعداز آسیب نخاعی- ترجمه مهنس عباس کاشی- تیر 1390- سایت مرکز ضایعات نخاعی journal of neurological physical therapy vol.29-no.3.2005

18- بررسي كيفيت زندگي بيماران تحت درمان با همودياليز در مقايسه با دريافت كنندگان پيوند كليه اعظم رسولی- پایان نامه کارشناسی ارشد- دانشگاه علوم بهزیستی وتوانبخشی- 1382

19- Assessment of spinal cord injured persons quality of life

Diaa k.abd-ali & narmeen b.tawfiq –phd.prof.and academic supervisor-department of adult neursing-uiversity of Baghdad-iraq-2010

20- Quality of life in people with spinal cord injury- earth quake survivors from Sichuan province in china
Tomasz TassiemskiT-Susanne Nielsen-Maciej Wilski -University school of physical education-poland-2010

21- Developing of community based rehabilitation network for people with spinal cord injury : A case study in Appalachian Kentucky

22-Patrick h.kitzman- Elizabeth g.hunter- university of Kentucky-usa-2011