شايد شما تا به حال
اطلاعات زيادی راجع به اعتياد و وابستگی به مواد مخدر، سيگار، قرص های
شادی آور و غيره کسب کرده باشيد، اما جای ماده ای بسيار شايع که
تقريبا" همه ما حداقل يک مرتبه آن را مصرف کرده ايم، به چشم می خورد.
اکثر قریب به اتفاق مردم ساکن در کشورهای غربی اين ماده را روزانه چند
مرتبه مصرف می کنند و امروز در ايران نيز استفاده از آن رو به افزايش
است.
اين ماده کافئين نام
دارد. کافئين معمولا" به صورت قهوه يا چای مصرف ميشود و رايج ترين ماده
روان گردان در ممالک غربی است.
در برخی نقاط جهان،
مصرف کافئين کاملا" با رسوم فرهنگی روزمره ادغام شده است، مانند: وقت
قهوه در آمريکا يا زمان چای در انگلستان.
از آنجا که مصرف
کافئين تا اين حد فراگير است و مقبوليت وسيعی هم دارد، ممکن است،
اختلالات مربوط به مصرف کافئين ناديده گرفته شود.
کافئين در انواعی از
نوشابه ها، غذاها و داروهای گوناگون نسخه شده و نشده، وجود دارد.
کافئين چيست؟
کافئين يک ماده محرک
روانی است. عمر کافئين در بدن انسان 3 تا 10 ساعت است و زمان رسيدن به
اوج غلظت، 30 تا 60 دقيقه است.
کافئين به آسانی به
مغز می رسد و باعث فعال شدن گيرنده هايی در مغز می شود. نتيجه نهايی
اين فعاليت، افزايش برخی مواد شيميايی در مغز است.
يک فنجان قهوه به طور
معمول 100 تا 150 ميلی گرم کافئين دارد. چای حدود يک سوم اين مقدار،
کافئين دارد. بسياری از داروهای بدون نسخه حاوی يک سوم تا نصف کافئين
موجود در يک فنجان قهوه هستند. برخی داروهای ضدميگرن و محرک های بدون
نسخه حتی بيش از يک فنجان قهوه کافئين دارند.
در کاکائو، شکلات و
نوشابه های گازدار نيز مقادير قابل توجهی کافئين موجود است و مقدار آن
در حدی است که می تواند به ايجاد برخی نشانه های مسموميت کافئين در بچه
های کوچک منجر شود.
در مجموع برخی از
منابع معمول کافئين عبارتند از : قهوه تازه دم، قهوه فوری، چای ( دم
کرده يا کيسه ای )، کاکائو، شکلات، نوشابه های گازدار و برخی داروها.
سوء مصرف کافئين:
کافئين تمام صفات
مواد رايج دارای سوء مصرف را دارد. اول اينکه کافئين به خصوص در مقادير
پايين می تواند، بعنوان يک تقويت کننده مثبت عمل کند. تنها 100 ميلی
گرم از اين ماده در انسان می تواند حالت سرخوشی خفيف ايجاد کند، ولی
بايد به ياد داشته باشيم که با افزايش ميزان مصرف، ديگر کافئين بعنوان
يک تقويت کننده مثبت عمل نمی کند، و برعکس، موجب افزايش اضطراب و ملال
خفيف می شود.
دوم اينکه، هم
مطالعات انسانی و هم مطالعات حيوانی، بروز تحمل جسمی را نسبت به برخی
از اثرات کافئين و نيز بروز نشانه های ترک را نشان داده اند.
ترک کافئين:
ظهور علايم ترک، نشان
دهنده تحمل و وابستگی فيزيولوژيک است که در نتيجه مصرف مستمر کافئين
ايجاد می شود.
در 50 تا 75 درصد
افراد مصرف کننده کافئين، نشانه های ترک بروز می کند. قطع ناگهانی مصرف
يا حتی کاهش در ميزان مصرف، به بروز سردرد به همراه اين علايم منجر می
شود: بيمار از خستگی و خواب آلودگی به شدت شکايت می کند، دردهای
پراکنده عضلانی را تجربه می کند، مضطرب می شود، نشانه های خفيفی از
افسردگی در او آشکار می شود.
تهوع و استفراغ نيز
ديده می شود و بيمار ميل شديدی به مصرف کافئين دارد. نشانه های ترک
کافئين 12 تا 24 ساعت پس از آخرين دوز شروع مي شود و طی 24 ساعت تا 48
ساعت به اوج خود رسيده و سپس ظرف يک هفته بر طرف می شود.
گاهی پزشکان بنا به
دلايل خاصی، بر اجتناب از مصرف کافئين توصيه اکيد می کنند بطور مثال،
افرادی که نشانه های اضطرابی دارند يا مبتلا به اختلالات خواب به صورت
بی خوابی هستند، از اين جمله اند.
کافئين در افراد سالم
با خطرات قلبی همراه نيست ولی به کسانی که بيماری قلبی دارند، غالبا"
توصيه می شود به دليل رابطه احتمالی کافئين و اختلالات ريتم قلبی، مصرف
اين ماده را محدود سازند.
کافئين ارتباط روشنی
با افزايش ترشح اسيد معده دارد و معمولا" به افراد مبتلا به زخم معده
توصيه می شود که از مصرف هر گونه محصولات حاوی کافئين خودداری کنند. هر
چند درباره تاثير کافئين در بروز نقايص مادرزادی اختلاف نظر وجود دارد،
اما خانم های باردار يا شيرده احتمالا" بايد از محصولات حاوی کافئين
پرهيز کنند.
روش ترک کافئين:
نخستين مرحله کاهش يا
حذف کافئين اين است که فرد ميزان مصرف روزانه خود را مشخص کند. بهترين
روش انجام اين کار، اين است که از او بخواهيم، دفترچه ای برای ثبت مواد
غذايی مصرفی خود تهيه کند. سپس تمامی منابع حاوی کافئين در رژيم غذايی
و از جمله اشکال گوناگون کافئين(مثل نوشابه ها يا داروهای حاوی کافئين
) را شناسايی و با دفت، ميزان مصرف آنها را ثبت کند.
پس از چند روز ثبت
ميزان مصرف، پزشک با بيمار ملاقات می کند و با مرور اطلاعات، ميانگين
مصرف روزانه کافئين را بر حسب ميلی گرم مشخص ميکند. آنگاه طی تصميمی
مشترک برای کاهش مصرف کافئينی، هر چند روز يک بار، ميزان مصرف 10 درصد
کاهش می يابد.
از آنجا که کافئين
اصولا" به صورت نوشيدنی مصرف می شود، بيمار ميتواند به تدريج نوشابه
های غير کافئين را جايگزين نوشيدنی های کافئين دار کند.
به ياد داشته باشيم
که بايد از قطع ناگهانی مصرف کافئين خودداری کرد، زيرا در چنين حالتی،
احتمال بروز نشانه های ترک وجود دارد. گاه برای تخفيف نشانه های ترک
نياز به مصرف داروهای ضد درد مثل آسپرين و ... است.
اين داروها به صورت
کوتاه مدت و تنها برای رفع علائم ناشی از ترک مصرف کافئين به کار می
روند.
به اين ترتيب، ترک
کافئين، راهی ساده و بی دردسر است و با توجه به اثراتی که در بهبود
سلامتی دارد، در مواردی که به توصيه پزشک نياز به قطع مصرف اين ماده
است يا در افرادی که ميزان مصرفشان بسيار بالا است، به راحتی به کار
گرفته می شود.
مسموميت با کافئين:
به دنبال مصرف کافئين
به ميزان بيشتر از 250 ميلی گرم ( مثلا" بيش از دو يا سه فنجان قهوه دم
کرده ) علائمی بروز می کند. از جمله نشانه های شايع مربوط به مسموميت
با کافئين ، می توان به اين موارد اشاره کرد: اضطراب و سرآسيمه بودن،
بی قراری، هيجان بيش از حد و غيرمعمول، تحريک پذيری و عصبانيت، گرفتگی
های عضلانی، صورت برافروخته، اختلالات گوارشی مثل تهوع و ناراحتی معده،
تعريق مفرط، پرادراری، احساس مورمور شدن در انگشتان دست و پا، افزايش
تعداد ضربان قلب يا بروز اختلال در ريتم قلب، از اين شاخه به آن شاخه
پريدن در تفکر و تکلم و بی خوابی.
اگر ميزان مصرف خيلی
بالا باشد، تکلم بی ربط، وزوز گوش، توهمات خفيف بينايی ( جرقه های
نورانی ) و تفکر مغشوش نيز ديده می شود.
در نهايت ممکن است
مسموميت با کافئين به بروز تشنج، نارسايی تنفسی و بالاخره مرگ منجر
شود.
